ବିକ୍ରମପୁରର ରାଜା ବିନୋଦ ବର୍ମା ସାହିତ୍ୟ ଓ ଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବାରେ ଖୁବ୍ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲେ । ନୀରସ ରାଜକାର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେନାପତିଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରି ସେ ସର୍ବଦା ସାହିତ୍ୟ, ସଙ୍ଗୀତ ଓ ନାନା ଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚନା ସଭା କରି ସମୟ ବିତାଉ ଥା’ନ୍ତି । ଭଲ ଭଲ ପଣ୍ଡିତ, ଲେଖକ ଓ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସେ ପୁରସ୍କାର ଦେଉଥା’ନ୍ତି । ରାଜକାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ରାଜାଙ୍କର ଏଭଳି ଉଦାସୀନତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ତାଙ୍କ ଭଣଜା, ଯିଏ କି ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଧାନ ସେନାପତି, ବହୁତ ଲାଭ ଉଠାଇଥିଲେ ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟାଚାର କରୁଥିଲେ । ଏସବୁ ଖବର ରାଜା ଜାଣି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଏପରି କିଛି ବର୍ଷ ବିତିଗଲା । ଏବେ ସେନାପତି ନାଗବର୍ମାଙ୍କ ଭୟରେ ରାଜାଙ୍କୁ କେହି କିଛି ହେଲେବି ଖବର ଦେଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ରାଜା ଭାବନ୍ତି ରାଜ୍ୟ ଠିକ୍ ଠାକ୍ ଚାଲିଛି । ଇତି ମଧ୍ୟରେ ନାଗବର୍ମା ଭାବିଲେ କି ରାଜାଙ୍କର ଏହି ଦୁର୍ବଳତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଅନ୍ୟ ସେନାପତି ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କୁ ହାତରେ ରଖି ରାଜାଙ୍କୁ ସିଂହାସନଚ୍ୟୁତ କରି ନିଜେ ରାଜା ହେବେ । ଏ ଖବର ମନ୍ତ୍ରୀ ପାଇବା ମାତ୍ରେ ଦିନେ ରାଜାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତରେ ଦେଖା କରି ସେ ସେନାପତିଙ୍କ ଷଡଯନ୍ତ୍ର ବିଷୟ କହିଲେ । ରାଜା ସ୍ୱଭାବତଃ ବିବେକଶୀଳ ଓ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ନେହଶୀଳ । ତେଣୁ ସେ ହଠାତ୍ ଏ ବିଷୟରେ କିଛି କଠୋର ପଦକ୍ଷେପ ନେଲେ ନାହିଁ ।
କିଛି ଦିନ ବିତିଗଲା । ମନ୍ତ୍ରୀ ପୁଣି ଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତରେ ସାକ୍ଷାତ୍ କଲେ ଓ କହିଲେ, “ମହାରାଜ! ମୁଁ ତ ଆସି ବୃଦ୍ଧ ହେଲିଣି । ମୋର ଆଜି ଆଉ କାହା ପ୍ରତି ଭୟ ନାହିଁ । ରାଜ୍ୟ ଯାକର ଲୋକେ ନାଗବର୍ମା ପ୍ରତି ଭୟଭୀତ ହୋଇ ଚୁପ୍ ରହିଯାଇ ପାରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ମୁଁ ପାରିବି ନାହିଁ । ଆପଣଙ୍କୁ ଚେତାବନୀ ଦେଉଛି, ଆପଣ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯଥାର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନକଲେ ପରେ ଯାହା ଖାଲି ଅନୁତାପହିଁ ସାର ହେବ, ପ୍ରତୀକାର କରିପାରିବେ ନାହିଁ ।”
ତା’ ପରଦିନ ରାଜା ନାଗବର୍ମାଙ୍କୁ ଡାକି ସବୁକଥା ପଚାରିଲେ । ନାଗବର୍ମା ଭକ୍ତିର ଛଳନା କରି ହାତଯୋଡି କହିଲେ, “ପ୍ରଭୁ ଏକଥା କ’ଣ ମୁଁ କେବେବି ସ୍ୱପ୍ନରେ ସୁଧା ଭାବି ପାରିବି? ଆପଣଙ୍କ ଉପରେ ରାଜକାର୍ଯ୍ୟର ଚାପା ପଡିବ ନାହିଁ ବୋଲି ମୋତେ ସମୟ ମିଳିଲେ ମୁଁ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରି ସେମାନଙ୍କର ଭଲ ମନ୍ଦ ବୁଝେ । ଆପଣ ଏକଥାର ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖନ୍ତୁ । ମୁଁ ଲୋକପ୍ରିୟ ହେବାରୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ହୁଏତ ମୋତେ ଈର୍ଷ୍ୟା କରି ଏପରି କହୁଛନ୍ତି । ଆପଣ କେତେକ ପ୍ରଧାନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଡାକି ଦରବାରରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତୁ ।”
ରାଜା କହିଲେ “ତେବେ ମନ୍ତ୍ରୀ କ’ଣ ମିଛ କହିଲେ? ସେ ତ ତାଙ୍କ ଜୀବନରେ କେବେ ବି ମୋ ଆଗରେ ଭୁଲ୍ କଥା କହି ନାହାଁନ୍ତି!”
ନାଗବର୍ମା ନିଜର ଉତ୍ତର ରଖିଲେ “ମହାରାଜ! ସେ ବୁଢା ହେଲେଣି । ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ ବୋଧହୁଏ ଆଉ ଠିକ୍ ରହୁନାହିଁ । ତା’ଛଡା ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ତ ସେନାପତିମାନଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ଈର୍ଷ୍ୟା କରନ୍ତି । କାରଣ ସେନାପତିମାନେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଆଗରେ ବୀର ଭଳି ଦେଖାଯାନ୍ତି! ମୁଁ ତ କହୁଛି, ଆପଣ ଲୋକଙ୍କୁ ଡାକି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ରାଜ୍ୟର ଅବସ୍ଥା ବୁଝନ୍ତୁ । ସନ୍ଦେହ ମୋଚନ ହୋଇଯାଉ ।”
ରାଜା ନାଗବର୍ମାଙ୍କ କଥା ଶୁଣି ଓ ତାଙ୍କର ଦୃଢଭାବ ଦେଖି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ । ତା’ପରେ ସେ କହିଲେ, “ଆଚ୍ଛା, ଠିକ୍ ଅଛି । ଏବେ ତମେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ଖବର ଦିଅ କି ସେମାନେ ସିଧା ଦରବାରକୁ ଆସି ମୋ ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତୁ ।”
ନାଗବର୍ମା “ଯେ ଆଜ୍ଞା” କହି ଚାଲିଗଲେ । ବାହାରେ ସମସ୍ତିଙ୍କୁ ରାଜାଙ୍କ କହିବା ଅନୁସାରେ ଖବର ଦିଆଗଲା । କିନ୍ତୁ ଭିତରେ ନାଗବର୍ମାଙ୍କ ଲୋକସବୁ ଯାଇ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ କହିଲେ କି ନାଗବର୍ମା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯିଏ ବି କହିବ ସିଏ ପ୍ରାଣଦଣ୍ଡ ପାଇବ ।
ଏକଥା ଶୁଣି ଅନେକ ଲୋକ ଭୟରେ ଯିବାକୁ ବି ମଙ୍ଗିଲେ ନାହିଁ । କେହି କେହି ଭାବିଲେ ବରଂ ଯାଇ ରାଜସଭାରେ ନାଗବର୍ମା ସପକ୍ଷରେ କହିଲେ କିଛି ସୁବିଧା ମିଳିବ । କିନ୍ତୁ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ଗଲେ ନାହିଁ, ଯେଉଁମାନେ ଗଲେ ସେସବୁ ନାଗବର୍ମାଙ୍କର ସମର୍ଥକ, ସେମାନେ ନାଗବର୍ମାର ଭୁରି ଭୁରି ପ୍ରଶଂସା କଲେ । ଏସବୁ ଘଟଣା ଦେଖି ବିଚାରା ମନ୍ତ୍ରୀ ବଡ ଚିନ୍ତିତ ହୋଇ ପଡିଲେ ।
ରାଜା ହସି ହସି କହିଲେ, “ଏବେ ମୁଁ ଭାବୁଛି ଯେ ମୋ ରାଜ୍ୟରେ ଦୁଃଖ, ଅନ୍ୟାୟ ବା ଅଧର୍ମ କିଛି ହେଲେବି ନାହିଁ ।”
ଏକଥା ଶୁଣି ନାଗବର୍ମାଙ୍କ ସମର୍ଥକମାନେ ଆନନ୍ଦରେ ତାଳି ମାରିଲେ । କିନ୍ତୁ ଜନତା ଭିତରୁ ଗୋବିନ୍ଦ ନାମକ ଏକ ଯୁବକ ଆଗକୁ ଆସି ବହୁତ ବିନୟ ପୂର୍ବକ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲା, “ଆପଣଙ୍କ ରାଜ୍ୟଶାସନ ବିଷୟରେ କୌଣସି ଆଲୋଚନା କରିବା ଭଳି ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ମୁଁ ନୁହେଁ । ତଥାପି ଆପଣ ଯେତେବେଳେ ସୁଯୋଗ ଦେଇଛନ୍ତି ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ତିନୋଟି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବାକୁ ଚାହେଁ ।”
ରାଜା କହିଲେ, “ନିଶ୍ଚୟ, ନିଶ୍ଚୟ; ଏବେ କୁହ ତୁମର ପ୍ରଶ୍ନ ଗୁଡିକ କ’ଣ?”
ଗୋବିନ୍ଦ କହିଲା, “ମହାରାଜ, କୁହାଯାଉଛି ଯେ ଦେଶବାସୀ ସମସ୍ତେ ପେଟଭରି ଖାଇବାକୁ ପାଉଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଅଧେ ଲୋକ କାହିଁକି ଭିଖ ମାଗି ଚଳୁଛନ୍ତି? କ’ଣ ଭିଖାରୀମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଣନା କରାଯାଉ ନାହିଁ କି?”
ରାଜା ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଶୁଣି ନାଗବର୍ମାଙ୍କ ଆଡକୁ ଟିକିଏ ଅର୍ଥପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଚାହିଁ ପୁଣି ଗୋବିନ୍ଦକୁ କହିଲେ, “ଆଚ୍ଛା, ତୁମର ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନଟି କ’ଣ?”
ଗୋବିନ୍ଦ ନିର୍ଭୟରେ କହିଲା, “ମହାରାଜ, କୁହାଯାଉଛି ଯେ ଏ ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଜାମାନେ ନିର୍ଭୟରେ ଓ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବରେ ନିଜ ନିଜ ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରି ପାରିବେ । ତେବେ ଶତାଧିକ ପ୍ରଜା କାହିଁକି ଆପଣଙ୍କ କାରାଗାରରେ ବନ୍ଦୀ ଜୀବନ ଯାପନ କରୁଛନ୍ତି?”
ରାଜା କହିଲେ, “ଓ ଏପରି କଥା । ଆଚ୍ଛା ଏବେ ତୁମର ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନଟି ପଚାର ।”
ଏବେ ଗୋବିନ୍ଦ ହାତ ଯୋଡି କହିଲା, “ମହାରାଜ, ମୋର ଆପଣଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ପ୍ରାର୍ଥନା ଅଛି । ଏହି ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ ସମ୍ଭବତଃ ମୋର ବାପା କିଛିଦିନ ପରେ ଆସି ଆପଣଙ୍କୁ ପଚାରିବେ ।”
ଗୋବିନ୍ଦର ଏପରି ନିର୍ଭୟତାପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାରରେ ରାଜା ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ତାକୁ ପାଖକୁ ଡାକିଲେ । ତା’ କାନ୍ଧରେ ହାତ ରଖି ସେ କହିଲେ, “ସାବାସ୍, ଦେଶର ଏପରି ଦୁର୍ଦ୍ଦିନରେ ତୁମପରି ଜଣେ ନିର୍ଭୀକ ଯୁବକ ମୁଁ ଚାହେଁ । ତୁମର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ପ୍ରଶ୍ନ ମୁଁ ବୁଝିଲି; ତା’ର ଜବାବ୍ ମୁଁ ଦେବି । କିନ୍ତୁ ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ ତୁମ ପିତା କରିବାକୁ ମୁଁ ସୁଯୋଗ ଦେବି ନାହିଁ ।”
ତା’ପରେ ଅଚାନକ ରାଜା ଦେହରକ୍ଷୀମାନଙ୍କୁ ଡାକି ନାଗବର୍ମା ଓ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ସମର୍ଥକଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କଲେ । ଏସବୁ ଦେଖି ମନ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଗଲେ ।
ନାଗବର୍ମାଙ୍କୁ କାରାଗାରରେ ରଖାଗଲା । ରାଜା ସ୍ୱୟଂ ନିଜର ମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ଅନୁଚରଙ୍କୁ ନେଇ ଦେଶର ଭଲମନ୍ଦ ବୁଝିଲେ ଓ ପ୍ରଜାମାନେ ଶାନ୍ତିରେ ଜୀବନ ଯାପନ କଲେ ।
କିଛିଦିନ ଉତାରୁ ଦିନେ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, “ମହାରାଜ, ନାଗବର୍ମାଙ୍କ କୌଶଳ ଦ୍ୱାରା ଆପଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଗଲେ ବୋଲି ମୁଁ ଭାବିଲି । ପୁଣି ଗୋବିନ୍ଦର ପ୍ରଶ୍ନ ସବୁ ପରେ ଆପଣ କ’ଣ ଭାବି ନାଗବର୍ମାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କଲେ? ପୁଣି ଗୋବିନ୍ଦ ବାପାକୁ ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନଟି ପଚାରିବାର ସୁଯୋଗ କାହିଁକି ବା ଦେଲେ ନାହିଁ?”
ରାଜା ହସି ହସି କହିଲେ, “ଗୋବିନ୍ଦର ପ୍ରଶ୍ନରୁ ମୁଁ ଠିକ୍ ଜାଣି ପାରିଲି ଯେ ନାଗବର୍ମାର ଦୁଷ୍କୃତି ତା’ର ପ୍ରଜାପୀଡନ ଓ ଦେଶବାସୀଙ୍କର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ମୁଁ ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନରୁ ବୁଝିନେଲି । ତା’ପରେ ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ ତା’ର ବାପା ପଚାରିବାର ଅର୍ଥ ଏହାପରେ ତା’ର ଆଉ ବଞ୍ଚି ରହିବାର କୌଣସି ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ନାଗବର୍ମା ନିଶ୍ଚୟ ତାକୁ ପ୍ରାଣରେ ମାରିଦେବ । ତେଣୁ କିଛିଦିନ ପରେ ତା’ ବାପା ପୁଅକୁ ଖୋଜି ଖୋଜି ଆସି ମୋତେ ପଚାରିବ, ‘ମୋ ପୁଅ କାହିଁ?’ ଏଇଟାହିଁ ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ । ତେଣୁ ମୁଁ ଏପରି ବ୍ୟବସ୍ଥା କଲି ଯେଉଁଥିରେ କି ତା’ ବାପା ଆସି ଆଉ ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକତା ପଡିବ ନାହିଁ ।”
ଗୋବିନ୍ଦର ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନର ସଙ୍କେତ ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ପ୍ରକୃତରେ କେତେଦୂର କଲ୍ୟାଣକର ଏକଥା ଭାବି ମନ୍ତ୍ରୀ ଅତି ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ ।
