ଯଶୋବର୍ମା ବିମଳପୁରୀ ରାଜ୍ୟର ଶାସକ ଥା’ନ୍ତି । ରାଜା ପ୍ରଜାଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ସଦା ସର୍ବଦା ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରଜାଙ୍କର କିଛି ସମସ୍ୟା ପଡିଲେ ରାଜା ଆହାରନିଦ୍ରା ଭୁଲି ତାକୁ ସମାଧାନ କରନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ପାଖଲୋକମାନେ ଓ ମନ୍ତ୍ରୀଗଣ ଯେତେବେଳେ ଏ ବିଷୟରେ ରାଜାଙ୍କୁ କିଛି ପଚାରନ୍ତି, ସେ କହନ୍ତି, “ପ୍ରଜାଙ୍କ ସମସ୍ୟାକୁ ନେଇ ମୁଁ ତ ଶାନ୍ତିରେ ଆହାର ନିଦ୍ରା କରିପାରିବି ନାହିଁ । ବରଂ ସମସ୍ୟାର ମୂଳ ଉତ୍ସ ବାହାର କରି ତାକୁ ସମୂଳେ ଉତ୍ପାଟନ କରିବା ଏକ ରାଜାର ଧର୍ମ ।”
ଥରେ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପଡିଲା । ତିନିବର୍ଷ ଧରି ଯଥେଷ୍ଟ ବର୍ଷା ନ ହେବାରୁ ଏପରି ହେଲା । ଏଣେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ନାନା ସମସ୍ୟା ଦେଖା ଦେଉଥାଏ । ଏପରି ସୁଯୋଗ ଦେଖି ପଡୋଶୀ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ବିମଳପୁରୀ ଉପରେ ଯୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କଲେ । ଗୋଟିଏ ସମସ୍ୟା ଥିଲା ପୁଣି ତା’ ଉପରେ ଆଉ ଏକ ସମସ୍ୟା; ରାଜା ଏଥିରେ ବଡ ଚିନ୍ତିତ ହୋଇ ପଡିଲେ । ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହିତ ଏ ବିଷୟରେ ପରାମର୍ଶ କଲେ । ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ଏକ ସ୍ୱରରେ କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଯୋଗୁଁ ଦେଶରେ ବଡ ଦୁଃଖ ଓ ଅଶାନ୍ତି ଦେଖା ଦେଇଛି । ତା’ ଉପରେ ଆମେ ଯଦି ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ତେବେ ସୈନ୍ୟମାନେ ଅଯଥାରେ କଷ୍ଟ ପାଇବେ ଓ ଅକାରଣରେ ରକ୍ତପାତ ଓ ଲୋକକ୍ଷୟ ହେବ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସନ୍ଧି ଆବଶ୍ୟକ । ତଦ୍ୱାରା ଆମର ମଙ୍ଗଳ ହେବ ।”
ରାଜା କହିଲେ “ସନ୍ଧି କରିବାର ପ୍ରସ୍ତାବ ମୋ ମନକୁ ଆଦୌ ପାଉନାହିଁ । ଆପଣମାନେ କ’ଣ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ଯେ ଯୁଦ୍ଧ ରୂପୀ ସମସ୍ୟାର ସନ୍ଧି କେବେ ସମାଧାନ ହୋଇପାରେନା ବୋଲି? ଅନ୍ୟ ଭାବରେ କହିଲେ ଆମେ ଯୁଦ୍ଧକୁ ଦେଖି ଭୟ କରି ସନ୍ଧି କରୁଛୁ । ଆପଣମାନେ ତ ମୋର ଚିନ୍ତାଧାରା ସହିତ ବହୁଦିନରୁ ପରିଚିତ । ମୋର ମତ ହେଉଛି ସନ୍ଧି କରିବାଠାରୁ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଭଲ, ହାର୍ଜିତ୍ରେ କ’ଣ ଅଛି?”
ମନ୍ତ୍ରୀଗଣ କହିଲେ, “ଅନ୍ୟ ସମୟ ହୋଇଥିଲେ ଆମେ ବି ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ଆହ୍ୱାନ କରୁଥିବା ଦେଶ ସହିତ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଯୁଦ୍ଧ କରିଥା’ନ୍ତୁ । କିନ୍ତୁ ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ଏବେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ । ପ୍ରଜା ଶକ୍ତିହୀନ; କୌଣସି ମତେ ଜୀବନ ବଂଚାଇଛନ୍ତି । ସେଥିରେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଅର୍ଥ ହାରିବା ନିଶ୍ଚିତ ।”
ରାଜା ବୁଝାଇ କହିଲେ “ଅବଶ୍ୟ ଆପଣଙ୍କ କଥା ଠିକ୍ । ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ କ’ଣ ମୁଁ ଚାହୁଁଛି ଭାବୁଛନ୍ତି? କିନ୍ତୁ ସମସ୍ୟାଟିଏ ଦେଖି ପଳାୟନ କରିବା ବା ମୁଣ୍ଡ ନୁଆଁଇଦେବା ମଧ୍ୟ ମୋର ସ୍ୱଭାବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଆଉ କିଛି ସମାଧାନ ପାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତୁ ।”
ନିଜ ନିଜ ଭିତରେ ଆଲୋଚନା ଶେଷ କରିବା ପରେ ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ରାଜାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସି ତାଙ୍କୁ କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଏ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ କିଛି ସମୟ ଦରକାର । କାଲି ଆମେମାନେ ଚିନ୍ତାକରି କହିବୁ ।” ଏତିକି କହି ସେମାନେ ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲେ । ରାଜା ଏକାକୀ ବସି ସେ ସମସ୍ୟାଟି ଉପରେ ଚିନ୍ତା କଲେ ।
ଏହି ସମୟରେ ବିଦୁଷକ ବିଶାରଦ ସେଠାରେ ଆସି ପହଁଚିଲେ । ସେ କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଆପଣ ବଡ ବ୍ୟସ୍ତ ଥିବାଭଳି ଲାଗୁଛନ୍ତି କଥା କ’ଣ?”
ବିଦୁଷକ ଚତୁର ଓ ମିଠାକଥା କହି ରାଜାଙ୍କ ମନ ନେଇ ପାରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଏ ଅସମୟରେ ପାଇ ରାଜା ବଡ ଖୁସି ହେଲେ । ରାଜା କହିଲେ, “ବିଶାରଦ, ଯୁଦ୍ଧ ଏବେ ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ଏକ ବଡ ସମସ୍ୟା ହୋଇ ପଡିଛି; ମୁଁ ଏହାର କୌଣସି ସମାଧାନ ପାଉନାହିଁ । ପୁଣି ଯୁଦ୍ଧକୁ ଭୟ କରି ସନ୍ଧି କରିବା ମଧ୍ୟ ମୋର ଧର୍ମ ନୁହେଁ । ଏଣେ ସାରା ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଜାମାନେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପ୍ରପୀଡିତ ତାଙ୍କର ଶରୀରରେ ବଳ ନାହିଁ ପୁଣି ସେଥିଯୋଗୁଁ ମନୋବଳ ମଧ୍ୟ ଭାଙ୍ଗି ପଡିଛି । ବୃଷ୍ଟିହୀନତା ଯୋଗୁଁ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରମାନ ଶୁଖି ରହିଛି । ଜଳ କେଉଁଠି ହେଲେ ବି ଟିକିଏ ନାହିଁ । ଏପରି ବିପଦ ସମୟରେ ସେ ମୂଢ ରାଜା କିପରି ଚାହୁଁଛି ଏହାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ମାରି ରାଜ୍ୟ ଦଖଲ କରିବ? ଏଣେ ମୋର ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ମୋତେ ସନ୍ଧିପାଇଁ ଉପଦେଶ ଦେଉଛନ୍ତି । ମୁଁ ନାଚାର । ଉଭୟଟାହିଁ ଚିନ୍ତା କରିବାର ଯୋଗ୍ୟ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ କ’ଣ କରାଯିବ?”
ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲେ, “କ୍ଷମା ମହାରାଜ, ଏଡେ ବଡ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଏତେ ଶୀଘ୍ର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଆମକୁ ଦୁଇଘଂଟା ସମୟ ଦିଅନ୍ତୁ ତା’ପରେ ଆମେ ଆପଣଙ୍କୁ ନିଜର ମତ ଜଣାଇବୁ ।” ଏତିକି କହି ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ଅନ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଡାକିନେଇ ଅନ୍ୟ ଏକ କକ୍ଷକୁ ଚାଲିଗଲେ ।
“ଠିକ୍ ଅଛି, ଯେପରି ହେଉ ପଛେ କିଛି ଗୋଟାଏ ସମାଧାନ ଯଥାଶୀଘ୍ର କରିବାକୁ ହେବ ।”
ଆଲୋଚନା ବେଳେ ଜଣେ ମନ୍ତ୍ରୀ କହିଲେ, “ଆଜ୍ଞା, ଯୁଦ୍ଧ ପରି ସନ୍ଧି ମଧ୍ୟ ଏକ ରାଜଧର୍ମ ସେକଥା ଆମ ମହାରାଜ ବୁଝିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ଆପଣ ଏଇ କଥାଟି ନାନା ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଇ ମହାରାଜାଙ୍କୁ ଭଲ ଭାବରେ ବୁଝାଇ ଦିଅନ୍ତୁ ।”
ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ କହିଲେ “ହଁ ମୁଁ ତ ଯତ୍ପରୋନାସ୍ତି ଚେଷ୍ଟା କରୁଛି ହେଲେ ସିଏ ଶୁଣିଲେ ତ?”
“ଏବେ ଚାଲନ୍ତୁ ମହାରାଜଙ୍କୁ କହିବା ଯେ ଏତେ କମ୍ ସମୟ ଭିତରେ ଆମେ ଆଉ କିଛି ନିଷ୍ପତି କରିପାରି ନାହୁଁ । ତେଣୁ କାଲି ଆମେ ତାଙ୍କୁ ଭେଟି ଯାହା କହିବା । କାରଣ ହାତରେ ସମୟ ପାଇଲେ ଆମେ ମଧ୍ୟ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ସମାଧାନ ଖୋଜନ୍ତେ ଓ ମହାରାଜଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ଲିପ୍ସା ମଧ୍ୟ କିଂଚିତ କମ୍ ହୋଇଯା’ନ୍ତା ।”
ବିଦୁଷକ କହିଲେ, “ଜଣେ ରାଜାର ଜୀବନରେ ଯୁଦ୍ଧ ତ ନିଶ୍ଚୟହିଁ ଆସିବ ଓ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାରେହିଁ ରାଜାର ବୀରତ୍ୱ ନିହିତ । ଯୁଦ୍ଧକୁ ଦେଖି ପଳାଇବା ଆଦୌ ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ, କିନ୍ତୁ ଆମକୁ ଦେଖିବାକୁ ହେବ ଯୁଦ୍ଧ ଅପେକ୍ଷା ଅନ୍ୟ ଏକ ଭୟଙ୍କର ସମସ୍ୟା – ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ – ମଧ୍ୟ ଆମ ସାମନାରେ ଅଛି ।”
ରାଜା କହିଲେ “ଅବଶ୍ୟ; ତେବେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷର ଦ୍ୱାହି ଦେଇ ସନ୍ଧି କଲେ ହୁଏତ ଅନ୍ୟ ରାଜାମାନେ କହିପାରନ୍ତି ଯେ ଯୁଦ୍ଧର ଆହ୍ୱାନକୁ ଜଣେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ହୋଇ ରକ୍ଷା କଲାନାହିଁ । ତାହା ମଧ୍ୟ ଏକ ଲଜ୍ଜାର ବିଷୟ ।”
ବିଦୁଷକ କହିଲେ “ମହାରାଜ, ରାଜାର ପ୍ରଥମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେଲା ରାଜ୍ୟର ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା । ଆପଣ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ଆହାର ନିଦ୍ରା ଭୁଲି ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଛନ୍ତି । ଯୁଦ୍ଧହେଲେ ଏହି ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପ୍ରପୀଡିତ ପ୍ରଜାମାନେ କି ଯୁଦ୍ଧ କରିବେ? କେବଳ ରକ୍ତପାତ ଓ ଗୁଡିଏ ସରଳ, ନିଷ୍ପାପ ପ୍ରଜାଙ୍କର ଜୀବନ ନଷ୍ଟ, ଆଉ ତାହା ପୁଣି ବିନାକାରଣରେ । ଏହାର ଅର୍ଥ ଆପଣ ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଆଜିଯାଏଁ ପ୍ରାକୃତିକ ଦୁର୍ଘଟଣାଠାରୁ ନାନା ଦୈବିକ ଓ ମାନୁଷୀ ଦୁର୍ଘଟଣା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜ ପିଲା ପରି ରକ୍ଷା କରି ଆସିଛନ୍ତି, ସେମାନେ ଆପଣଙ୍କ ଆଖି ଆଗରେ ପଶୁମାନଙ୍କ ପରି ଅଯଥାରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇବେ । ଆମେ ଜିତିବା ବା ନ ଜିତିବା ସେଥିରେ କିଛି ନାହିଁ । ଲୋକକ୍ଷୟ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ପୁଣି ହାରିବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଅଛି । ଏଣିକି ଆପଣ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ ।”
ରାଜା କହିଲେ “ତୁମେ ଯାହା କହୁଛ ସତ ବିଶାରଦ । କିନ୍ତୁ ଯୁଦ୍ଧର ଆହ୍ୱାନକୁ ସ୍ୱୀକାର ନ କରିବା ଭୀରୁତାର ପରିଚୟ ଦିଏ ଓ ତାହା କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଏ ବିଷୟରେ ମୁଁ ଦ୍ୱିଧାବୋଧ କରୁଛି ।”
ବିଶାରଦ କହିଲେ “ପ୍ରଭୁ, ଆପଣ ପ୍ରଜାଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ଚାହାଁନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ରକ୍ଷା କରିବା ଆପଣଙ୍କର ଧର୍ମ । ତାହାହିଁ ରାଜାର ଧର୍ମ । ଯଦି ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟରୁ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପଡିଲା ଓ ଆପଣ ରାଜକୋଷର ଧନର ବିନିମୟରେ ପଡୋଶୀ ରାଜ୍ୟରୁ ଶସ୍ୟ ଆଣି ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନ ରକ୍ଷା କରୁଛନ୍ତି ତେବେ ସନ୍ଧି ନ କରି କାହିଁକି ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନ ବିପନ୍ନ କରିବେ?”
ରାଜା କହିଲେ “ଅବଶ୍ୟ; ତେବେ ଗୋଟିଏ ରାଜ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣ କରିବା ପରେ ଆମେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାଟା ସମସ୍ୟାକୁ ସମାଧାନ କରିବା ନୁହେଁ ବରଂ ସମସ୍ୟାରୁ ପଳାୟନ କରିବା ପରି ଲାଗୁଛି ।”
ବିଶାରଦ କହିଲେ “ମହାରାଜ, ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ଯୁଦ୍ଧ ଯେପରି ଏକ ସମାଧାନ, ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ସନ୍ଧି ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମାଧାନ । ରାଜା ମଧ୍ୟ ଦୁଇପ୍ରକାର ଅଛନ୍ତି । ଯୁଦ୍ଧଖୋର୍ ରାଜାମାନେ ବିନା କାରଣରେ ଯୁଦ୍ଧ କରନ୍ତି; ଯୁଦ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରର ରକ୍ତପାତ ଓ ବିଭତ୍ସ ଘଟଣା ସବୁ ଦେଖି ସେମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଖୁସି ହୁଅନ୍ତି । ଆପଣଙ୍କ ପଡୋଶୀ ରାଜା ଏହି ପ୍ରକାରର ବ୍ୟକ୍ତି । ଆପଣ ତା’ର ଆହ୍ୱାନକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିବା ଅର୍ଥ ତା’ର ଆସୁରୀ ପ୍ରକୃତିକୁ ଉତ୍ସାହ ଦେବା । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସନ୍ଧିର ପ୍ରସ୍ତାବ ହେଉଛି ଶାନ୍ତିର ପ୍ରସ୍ତାବ । କାରଣ ଆପଣ ଜଣେ ଯୁଦ୍ଧଖୋର୍ ରାଜା ନୁହଁନ୍ତି, ଆପଣ ହେଉଛନ୍ତି ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ରାଜା । ଏଠାରେ ସନ୍ଧି ଶାନ୍ତି ପାଇଁ, ପ୍ରଜାଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ । ଆପଣ କାହିଁକି ଏଥିରେ ରାଜି ହେଉ ନାହାଁନ୍ତି?”
ରାଜା କହିଲେ “ତମେ ଯାହା ଯାହା କହିଲ, ସେଗୁଡିକ ସବୁ ମୋର ମନର କଥା । ତଥାପି ମଧ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧ ନ କରିବାଟା ସମସ୍ୟାରୁ ପଳାୟନ କରିବା ପରି ମନେ ହେଉଛି ସମାଧାନ କରିବା ପରି ନୁହେଁ ।”
ବିଦୁଷକ କହିଲେ “ଆଜ୍ଞା ମଣିମା, ଆପଣଙ୍କ କଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ । ତଥାପି ସମସ୍ୟାର ନାନା ପ୍ରକାର ସମାଧାନ ମଧ୍ୟରୁ ସନ୍ଧିକୁ ଯଦି ପଳାୟନର ରୂପ ଦିଆଯାଏ ତେବେ ସେହି ପଳାୟନହିଁ ଏଠାରେ ଯଥାର୍ଥ ସମାଧାନ ।”
“ସାବାସ୍ ବିଶାରଦ । ଆଜି ତୁମ ଚତୁରତାରେ ଓ ବିଚାରରେ ମୁଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୁଗ୍ଧ । ଏଇ ନିଅ ତୁମର ପୁରସ୍କାର ।” ଏତିକି କହି ରାଜା ତାଙ୍କୁ ଏକ ରତ୍ନହାର ପୁରସ୍କାର ଦେଲେ ।
ପରଦିନ ରାଜା ତାଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ କହିଲେ ଯେ ସେ ସନ୍ଧି କରିବା ପାଇଁ ହିଁ ସ୍ଥିର କରିଛନ୍ତି ।
