ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ବ୍ରହ୍ମଦତ ଥରେ କାଶୀ ରାଜ୍ୟରେ ରାଜତ୍ୱ କରୁଥା’ନ୍ତି । ସେତେବେଳେ କେବଳ ଚିତ୍ରକୁଟ ପର୍ବତରେ ହିଁ ନବେ ହଜାର ହଂସ ବାସ କରୁଥା’ନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭଗବାନ ବୋଧିସତ୍ୱ ହଂସଟିଏ ହୋଇ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ସେ ରୂପ ଗୁଣରେ ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଓ ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ ହୋଇ ଉଠିବାରୁ ତାକୁ ସମସ୍ତେ ରାଜହଂସ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
ଦିନେ ରାଜହଂସ ନିଜର ଦଳବଳ ନେଇ ଏକ ବିରାଟ ହ୍ରଦରେ ବିହାର କରିବା ପରେ ଚିତ୍ରକୁଟ ଆଡକୁ ଉଡି ଉଡି ଫେରି ଆସୁଥିଲା । ସେମାନେ ଠିକ୍ କାଶୀରାଜ୍ୟ ଉପରେ ଉଡି ଉଡି ଆସୁଥା’ନ୍ତି । ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ଏହି ବିଶାଳ ଦଳକୁ ଦେଖି ଲାଗୁଥିଲା ଯେପରି ସାରା କାଶୀ ରାଜ୍ୟ ଉପରେ କିଏ ସୁନାର ଚନ୍ଦ୍ରାତପ ଟାଣି ଦେଇଛି । ରାଜା ସ୍ୱୟଂ ଛାତ ଉପରେ ଥାଇ ଏ ଅପୂର୍ବ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖୁଥା’ନ୍ତି । ସମସ୍ତ ହଂସମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତାରାଗଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚନ୍ଦ୍ରମା ସଦୃଶ ଶୋଭା ପାଉଥିବା ରାଜହଂସକୁ ଦେଖି ରାଜା ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୁଗ୍ଧ ହେଲେ । ରାଜହଂସର ତେଜ, ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଜୋଚିତ ଲକ୍ଷଣ ସବୁ ଦେଖି ସେ ବହୁତ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଫୁଲମାଳ ଓ ପୂଜାଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ନେଇ ତାକୁ ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇଲେ । ରାଜହଂସ ମଧ୍ୟ ରାଜାଙ୍କର ଏହି ଅପୂର୍ବ ଆତିଥ୍ୟକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସ୍ନେହ ସହାକାରେ ସ୍ୱୀକାର କଲା ଓ ନିଜ ପରିବାରବର୍ଗ ସହ ସେଠାରେ କିଛିଦିନ ଅବସ୍ଥାନ କରି ପୁଣି ନିଜ ସ୍ଥାନକୁ ସେ ଲେଉଟି ଗଲା ।
ସେହି ଦିନଠାରୁ ରାଜହଂସ ପ୍ରତି ବ୍ରହ୍ମଦତଙ୍କର ସ୍ନେହ ବଢିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେ ସବୁବେଳେ ତା’ରି କଥା ଭାବୁଥା’ନ୍ତି, ଖାଲି ତାକୁହିଁ ଝୁରି ହେଉଥାନ୍ତି । ସବୁବେଳେ ସେ ଆକାଶ ଆଡକୁ ଚାହିଁ ବସିଥା’ନ୍ତି କେବଳ ଏଇ ଆଶାରେ ଯେ ଯଦି ରାଜହଂସ ଏଇବାଟେ କୁଆଡେ ଉଡି ଯାଉଥିବ ତେବେ ତା’ର ଦେଖା ମିଳିବ ।
ଏଣେ ଚିତ୍ରକୁଟ ପର୍ବତରେ ଦିନେ ଦୁଇଟି ଛୋଟ ହଂସ ଆସି ରାଜହଂସକୁ କହିଲେ, “ରାଜନ୍, ଆମେ ଦୁହେଁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସହିତ ଗତି ରଖି ଉଡିବାକୁ ଚାହୁଁ, ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତୁ ।”
ଏକଥା ଶୁଣି ରାଜହଂସ ସେମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇ କହିଲା, “ତମେ କିପରି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଗତି ସହ ଉଡିବ? କେଉଁଠି ଭଗବାନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆଉ କେଉଁଠି ତମେ ଦୁଇଟା ଶିଶୁ ମାତ୍ର । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଗତି ବିଷୟରେ ତୁମର ବୋଧହୁଏ କିଛି ଧାରଣା ନାହିଁ । ପୁଣି ଏପରି କଲେ ତମ ଜୀବନ ଉପରେ ବିପଦ ପଡିପାରେ । ତେଣୁ ଏସବୁ ଅଦ୍ଭୁତ ଚିନ୍ତା ନିଜ ମନରୁ ତ୍ୟାଗ କର ।”
ରାଜହଂସର ଏ କଥା ସେମାନଙ୍କୁ ମୋଟେ ଭଲ ଲାଗିଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେମାନେ କିଛିଦିନ ପରେ ପୁଣି ଆସି ରାଜହଂସକୁ ଅନୁମତି ମାଗିଲେ । ଏଥର ମଧ୍ୟ ରାଜହଂସ ସେମାନଙ୍କୁ ଅନୁମତି ଦେଲାନାହିଁ । ପୁଣି ତୃତୀୟ ଥର ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଅନୁମତି ଚାହିଁଲେ । ରାଜହଂସ କିନ୍ତୁ ନିଜ କଥାରେ ଅଟଳ ।
କିଛିଦିନ ପରେ ସେ ଛୋଟ ହଂସଦ୍ୱୟ ରାଜହଂସର କଥା ନ ମାନି ଉଡି ଉଡି ଯାଇ ଯୁଗନ୍ଧର ପର୍ବତର ଶିଖର ଦେଶରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲେ । ସେ ସ୍ଥାନ ଅତି ଉଚ୍ଚରେ ଅବସ୍ଥିତ; ସେଠାରେ ପହଁଚି ସେମାନେ ମନସ୍ଥ କଲେ କିପରି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସହିତ ଉଡିବେ । ଏଣେ ରାଜହଂସ ହଂସଦଳକୁ ଗଣିବାରୁ ଜାଣିପାରିଲା ଦୁଇଜଣ ନାହାଁନ୍ତି । ରାଜହଂସ ଘଟଣାଟା ସହଜରେ ବୁଝିନେଲା ଓ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସେ ଖୁବ୍ ଚିନ୍ତିତ ମଧ୍ୟ ହେଲା । ପୁଣି ଭାବିଲା, “ଚିନ୍ତା କଲେ ଏବେ ଆଉ କ’ଣ ହେବ । କୌଣସି ମତେ ସେମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେବ ।”
ରାଜହଂସ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ଯୁଗନ୍ଧର ପର୍ବତ ଉପରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲା ଓ ଗୋଟାଏ ବୁଦା ଆଢୁଆଳରେ ଲୁଚିରହି ସେମାନଙ୍କ ଗତିବିଧିକୁ ସବୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲା ।
ପରଦିନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହେବା ମାତ୍ରେ ଛୋଟ ହଂସ ଦୁଇଜଣ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସହିତ ଉଡିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ରାଜହଂସ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ପଛେ ପଛେ ଉଡିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସାନଟି ଦ୍ୱିପ୍ରହର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଡିଲା; କିନ୍ତୁ ପକ୍ଷ ସବୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ କିରଣରେ ପୋଡି ଯିବାରୁ ସେ ବେହୋସ୍ ହୋଇ ପଡିଗଲା । ପଡିଲା ବେଳେ ରାଜହଂସକୁ ସେ ଦେଖିଲା ଓ ନିରାଶ ହୋଇ କହିଲା, “ରାଜନ୍, ମୁଁ ଆପଣଙ୍କ କଥା ନ ଶୁଣି ଗଲି । ଏବେ ହାରିଗଲି ।”
ରାଜହଂସ ତାକୁ ସାନ୍ତ୍ୱନା ଦେଇ କହିଲା, “ଠିକ୍ ଅଛି, ମୁଁ ତୋର ସହାୟତା କରିବା ପାଇହିଁ ଏଠାକୁ ଆସିଛି । ଭୟ କରନା ।” ଏପରି ନାନା ସ୍ନେହପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା କହି ସେ ତାକୁ ପିଠି ଉପରେ ବସାଇ ନେଇ ଘରେ ଛାଡିଲା ।
କିଛି ସମୟ ପରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ହଂସଟିର ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ତଦ୍ରୁପ ହେଲା । ତାକୁ ମଧ୍ୟ ରାଜହଂସ ସେଇପରି ରକ୍ଷା କଲା ଓ ଚିତ୍ରକୁଟରେ ଆଣି ଛାଡିଲା ।
ନିଜ ପରିବାରର ଦୁଇଟି ପକ୍ଷୀ ଏପରି ହାରି ଯାଇଥିବାରୁ ରାଜହଂସର ମନରେ ଦୁଃଖ ହେଲା । ସେ ସେହି ଅପମାନ ସହି ନ ପାରି ସ୍ୱୟଂ ଉଡିବା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କଲା । ଅପୂର୍ବ କ୍ଷୀପ୍ରଗତିରେ ରାଜହଂସ ଉଡି ଉଡି ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପାଖରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲା ଏବଂ ପଲକ ମଧ୍ୟରେ ସେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣ୍ଡଳ ଟପି ଉପରକୁ ଉଠିଗଲା । ସେ କେବଳ ଏତିକି ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲା ଯେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଶକ୍ତି କେତେ କିନ୍ତୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିବା ପାଇଁ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ସେ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ସେଠାରେ ବୁଲାବୁଲି କରି ପୁଣି ପୃଥିବୀ ଉପରକୁ ଫେରି ଆସି କାଶୀ ରାଜ୍ୟରେ ପହଁଚିଲା ।
ଅନେକ ଦିନ ହେବ ରାଜହଂସର ଦେଖା ପାଇବା ପାଇଁ କାଶୀରାଜ ବହୁତ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଥିଲେ । ରାଜହଂସକୁ ଦେଖି ତାଙ୍କର ଆନନ୍ଦର ଆଉ କୌଣସି ସୀମା ନାହିଁ । ରାଜା ରାଜହଂସକୁ ନେଇ ନିଜର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ସିଂହାସନରେ ବସାଇଲେ ଓ ସୂର୍ଣ୍ଣ ପାତ୍ରରେ କ୍ଷୀରି ଓ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ କଳସରେ ସୁମିଷ୍ଟ ଜଳ ଦ୍ୱାରା ତା’ର ଅତିଥିସତ୍କାର କରିଲେ । ସେ ରାଜାଙ୍କ ଆତିଥ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର କରି ନିଜର କ୍ଳାନ୍ତି ହରଣ କଲା । ତା’ପରେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ରାଜାଙ୍କୁ ସେ ବିସ୍ତାରିତ ଭାବରେ ଶୁଣାଇଲା ।
ସାରା ବୃତାନ୍ତ ଶୁଣି ରାଜା ରାଜହଂସର ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତି ଦେଖି ଆହୁରି ଅଧିକ ଖୁସି ଦେଲେ । ପୁଣି ସେ ରାଜହଂସକୁ ଅନୁରୋଧ କରି କହିଲେ କି, “ହେ ପକ୍ଷୀରାଜ, କୃପାକରି ଆପଣଙ୍କର ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିରୁ ଆମକୁ କିଛି ଦେଖାନ୍ତୁ । ସେପରି କିଛି ଦେଖିବାକୁ ମୋର ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା ହେଉଛି ।”
ରାଜହଂସ ରାଜାଙ୍କୁ ନିଜର ଶକ୍ତିର ପରିଚୟ ଦେବାକୁ ସ୍ୱୀକୃତ ହୋଇ କହିଲା, “ମହାରାଜ, ଆପଣଙ୍କ ରାଜ୍ୟରୁ ଚାରିଜଣ ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଆଣନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ତୀରର ଗତି ବିଜୁଳିଠାରୁ ମଧ୍ୟ କ୍ଷୀପ୍ର ।”
ରାଜା ସେହିପରି ଚାରିଜଣ ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀଙ୍କୁ ଆଣିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ବଗିଚାରେ ଗୋଟିଏ ଚତୁଷ୍କୋଣ ସ୍ତମ୍ଭ ଥାଏ । ରାଜହଂସ ଚାରିଜଣ ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀଙ୍କୁ ସ୍ତମ୍ଭର ଚାରି କୋଣରେ ଠିଆ କରାଇ ଦେଲା ଓ ନିଜେ ଗଳାରେ ଏକ ଛୋଟ ଘଂଟି ବାନ୍ଧିବା ପରେ ଯାଇ ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ବସିଲା ।
ରାଜହଂସ ସେ ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀମାନଙ୍କୁ କହିଲା “ମୋଠାରୁ ସଙ୍କେତ ପାଇବା ମାତ୍ରେ ତମେ ଚାରିଜଣ ନିଜ ନିଜ ଧନୁରୁ ଶର ନିଷ୍କାସନ କରିବ । ମୁଁ ଚାରୋଟି ତୀରକୁ ଉଡି ଉଡି ଯାଇ ନେଇ ଆସି ତୁମକୁ ଦେବି । ମାତ୍ର ଉଡିବା ବେଳେ ତମେ ମୋତେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବ ନାହିଁ । କେବଳ ମୋ କଣ୍ଠରେ ବନ୍ଧାଥିବା ଘଂଟିର ଧ୍ୱନିରୁହିଁ ମୋର ଗତି ବିଷୟ ଜାଣି ପାରିବ ।”
ନିଜ କଥା ଅନୁସାରେ ରାଜହଂସ ଚକ୍ଷୁର ପଲକରେ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାଧାନ କଲା । ରାଜା ଓ ତାଙ୍କର ପରିବାର ଏସବୁ ଦେଖି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଓ ମୁଗ୍ଧ ହେଲେ ।
ତା’ପରେ ରାଜହଂସ କହିଲା, “ମହାରାଜ, ଆପଣ ମୋର ଯେଉଁ ଗତି ଆଜି ଦେଖିଲେ ତାହା ମୋର ନିମ୍ନତମ ଗତି । ସେଇଥିରୁ ଅନୁମାନ କରିବେ ମୋର ସର୍ବୋତ୍ତମ ଗତି କିପରି ।”
ରାଜା କହିଲେ, “ହେ ପକ୍ଷୀରାଜ, ଆପଣଙ୍କର ଗତି ଓ ତା’ର ବେଗ ବିଷୟରେ ମୋର ଯଥେଷ୍ଟ ଜ୍ଞାନ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ କହିପାରିବେ କି ଆପଣଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବେଗବାନ୍ ଆଉ କିଏ ଥାଇପାରେ?”
“କାହିଁକି ନୁହେଁ? ମୋ ଅପେକ୍ଷା ଅନନ୍ତଗୁଣ ଅଧିକ ବେଗବାନ୍ ଓ ଗତିଶୀଳ ହେଲା ମହାଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ କାଳ ନାମକ ସର୍ପ । ସେହି କାଳସର୍ପ ପ୍ରତିକ୍ଷଣରେ ବିଶ୍ୱର ଜୀବମାନଙ୍କୁ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବେଗରେ ନଷ୍ଟ କରୁଛି ।”
ଏକଥା ଶୁଣି ସେ ରାଜା ଭୟରେ ଖାଲି କମ୍ପି ଉଠିଲେ । ସେତେବେଳେ ରାଜହଂସ ରୂପୀ ବୋଧିସତ୍ୱ କାଶୀରାଜାଙ୍କୁ ତତ୍ତ୍ୱଉପଦେଶ ଦେଇ କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଯିଏ କାଳସର୍ପ ବିଷୟ ସର୍ବଦା ସ୍ମରଣ ରଖେ, ତା’ର ଡରିବାର କ’ଣ ଅଛି? ଆପଣ ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନୀତି ଓ ଧର୍ମକୁ ପାଳନ କରି ଶାସନ କରିବେ, ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭୟର କିଛି କାରଣ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଆପଣ ବିଧିପୂର୍ବକ ନିଜର କର୍ତ୍ତବ୍ୟହିଁ କରି ଚାଲନ୍ତୁ ।”
ତା’ପରେ ବୋଧିସତ୍ୱଙ୍କ ଉପଦେଶାନୁସାରେ ଧର୍ମମାର୍ଗ ଦ୍ୱାରା ଶାସନ କରି ରାଜା ବ୍ରହ୍ମଦତ ଅପାର ଯଶ ଲାଭ କଲେ ।
