ବାବୁ ବଳରାମ ବଳ କଲିକତା ବଡବଜାରର ଜଣେ ଗଦିଆନା ମହାଜାନ । ଉତ୍କଳର ସମସ୍ତ ବେପାରୀଙ୍କର ସେ ଦଣ୍ଡିଦାର । ସମସ୍ତ ମାଲ ଆମଦାନି-ରପ୍ତାନି ତାଙ୍କ ହାତବାଟେ ହେଉଥିଲା । ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କାର କାରବାର । ଢେର୍ ବର୍ଷ ତଳର କଥା । ସେତେବେଳେ ରେଳ ନାମ ତ କେହି ବି ଶୁଣି ନ ଥିଲେ, ଇଷ୍ଟିମାର ମଧ୍ୟ ଚଳୁ ନ ଥିଲା । ବାଲେଶ୍ୱର ଜାହାଜରେ ମାଲ ଆମଦାନି ରପ୍ତାନି ହୁଏ । କଲିକତା ଆମଦାନି ମାଲ ମଧ୍ୟରେ ଧୂଆଁପତ୍ର ପ୍ରଧାନ । କଲିକତାରୁ ମାଲ ଆସି ବାଲେଶ୍ୱର ବନ୍ଦରରେ ଜାହାଜରୁ ଘାଟ ଭିଡେ । ସେ ସ୍ଥାନରୁ ଶଗଡରେ ସମସ୍ତ ମାଲ ଉତ୍କଳକୁ ଚଲାଣ ହୁଏ । ଏଥିପାଇଁ ସମସ୍ତ ଉତ୍କଳରେ କଲିକତୀ ଧୂଆଁପତ୍ରର ନାମ ବାଲେଶ୍ୱରୀ । ହେଲେ, ବାଲେଶ୍ୱରୀ ଲୋକେ ଧୂଆଁପତ୍ର ଗଛ କେବେ ବି ଦେଖି ନାହାଁନ୍ତି ।
ଧୂଆଁପତ୍ର କାରବାର ବଡ କଠିନ । ଘୋଡାଚଢା ମହାଜନ କଥାପଦକେ ଘାସ କାଟେ – ଘାସକଟା ଘୋଡା ଚଢେ । ମହାଜନେ ବୋଲନ୍ତି, ‘ଦୋକ୍ତା’ କାରବାର ଆଉ ଗୋଖର ସାପ ଖେଳାଇବା ଏକା କଥା । ବାସନାରେ ରଙ୍ଗରେ ମାଲ ସମାନ । କୋଉଠି ସେହି ମାଲ ମହଣ କୋଡିଏ ତ ଆଉ କୋଉଠି ସେହି ମାଲ ମହଣ ଚାଳିଶ ଟଙ୍କା । ଚିହ୍ନରା ଦଣ୍ଡିକାର ନ ଧରି ଲୋକେ ଧୂଆଁପତ୍ର କିଣିବାକୁ ଭରସନ୍ତି ନାହିଁ । ବଳରାମ ତ ବଳେ ଜଣେ ଭଲ ଚିହ୍ନରା, ଏଥିପାଇଁ ସାରା ଓଡିଶାରେ ତାଙ୍କର ଖୁବ୍ ନାମ ଡାକ ।
ସେ ମହାଜନଙ୍କ ଘର ଯାଜପୁର ଅଂଚଳରେ । ଗ୍ରାମ ନାମ ଜଣା ନାହିଁ । ମହାଜନ ଥରେ ସେ ଗ୍ରାମକୁ ଆସିଥିଲେ । ଦଶ ବାର ବର୍ଷର ଛେଉଣ୍ଡ ପିଲା ଗୋପାଳିଆ ଗାଁରେ ବୁଲୁଥିଲା । ଜାତିପୁଅଟା ଅନାସ୍ଥା ହୋଇ ବୁଲୁଛି, ତେଣୁ ମହାଜନ ଦୟାକରି ତାକୁ ନିଜ ସାଙ୍ଗରେ ଘେନିଗଲେ । ଗୋପାଳ ଗଦିରେ ଥାଏ । ଖାଉଛି ତ ଖାଉଛି, ଅଛି ତ ଥାଉ, ତାକୁ ବା ଦେଖୁଛି କିଏ, ପଚରାପଚରିର ଦରକାର କ’ଣ? ଦିନେ ରାତିରେ କଣ ହେଲା କି, ମହାଜନ ଜଣେ ସଉଦାଗର ପାଖରୁ ପାଂଚଟା ଆକବରୀ ମୋହର କିଣିଲେ । ତେଣୁ ସେ ବାବୁଙ୍କ ମନ ଭାରି ଖୁସି । ମିଳିବା ପଦାର୍ଥ ନୁହେଁ, ବାକ୍ସରେ ରଖି ତାକୁ ପୂଜା କରିବେ । ମୋହର ପୁଟୁଳାଟି ଧରି ସେ ବସିଥାନ୍ତି, କେତେବେଳେ ଯେ ସେ ତାକୁ ତଳେ ରଖିଦେଲେଣି । ପାଇକାର ମହାଜନ, ମୋଟିଆ, ମଜୁରିଆ, ହିସାବପତ୍ର ଛିଡିବାକୁ ରାତି ଛ’ଘଡି । ବାବୁଙ୍କର ଆଉ ହୋଷ ନାହିଁ; ଗଦି ବନ୍ଦ କରି ସେ ଉଠିଗଲେ । ତହିଁ ଆରଦିନ ସକାଳେ ଗୋପାଳ ଯିମିତି ଉଠିଛି, ଗଦିରେ ଥିବା ମୋହର ପୋଟଳା ଉପରେ ହଠାତ୍ ତା’ର ନଜର ପଡିଗଲା, ତା’ପରେ ଗୋପାଳ ତାକୁ ଧରି ସିଧା ବାବୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଧାଇଁଲା । କୁକୁଡା ଡାକ ଆଗରୁ କଲିକତାରେ ଯିମିତି ତୋପ ପଡେ; ଗଦିଆନ୍ ଧାର୍ମିକ ହିନ୍ଦୁ ମହାଜନମାନେ ସେମିତି ଗଙ୍ଗାସ୍ନାନକୁ ବାହାରିଯା’ନ୍ତି । ଢେର୍ ଜାଗାରେ ଠାକୁର-ଠାକୁରାଣୀ ଦର୍ଶନ କରି ଗଦିକୁ ବାହୁଡିବାବେଳେ ବେଳ ଦୁଇଘଡି । ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସେଇଟା ହେଲା ଅସଲ ବେଳ । ଦିନଯାକ ଆଉ ଫୁରୁସତ୍ ବା କାହିଁ? ବାବୁଙ୍କୁ ନ ଭେଟି ଗୋପାଳ ତାଙ୍କ ପଲଙ୍କ ତକିଆ ତଳେ ସେହି ପୋଟଳାଟି ଥୋଇଦେଲା । ତା’ପରେ ତାହାର ବି ସେକଥା ଆଉ ମନରେ ନାହିଁ । ବାବୁ ସ୍ନାନ ସାରି ଆସିବା ବେଳକୁ ତାଙ୍କ ଚାକର ବିଦିଆ ବାରିକ ଗଦି ଝାଡିଝୁଡି କରି ସବୁଆଡେ ଗଙ୍ଗାଜଳ ସିଂଚି ଗୁଳ୍ଗୁଳ୍ ଧୂଆଁ ଜାଳଦେଇ ସାରିଛି । ବାବୁ ବଡ ମାଣ୍ଡିଟାକୁ ଆଉଜି ବସି ରୁପାବନ୍ଧା ହୁକାରେ ଭଡର ଭଡର କରି ଗୁଡାଖୁ ପିଇବାକୁ ବସିଲେ । ଆଗରେ ଦୁଇ କଡା କଣା କଉଡି ବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୁକା, କାୟସ୍ଥ ହୁକା, ନବଶାଖା ହୁକା, କଂସା ବୈଠକରେ ଥୁଆହୋଇଛି । ଏଇଟା ହେଲା କଲିକତା ସବୁ ଗଦିର ଦସ୍ତୁର ।
ବେଳ ଛ’ ଘଡି ବେଳେ ହଠାତ୍ ସେ ବାବୁଙ୍କର ମନରେ ପଡିଲା ମୋହର କଥା । ହଁ ମୋ ମୋହର କାହିଁ? ଏହି କଥା ଭାବି ସେ ବାବୁ ହଠାତ୍ ଛିଡା ହୋଇପଡିଲେ । ହୁକାଟା ତାଙ୍କ ହାତରୁ ଖସିପଡି ନିଆଁପାଣି ଗଦିଯାକ ବୁଣି ପଡିଲାଣି, ହେଲେ ଏସବୁ ଘଟଣା ଦେଖୁଛି ବା କିଏ? ପାଂଚଟା ମୋହର, ବଡ କଥା ନୁହେଁ, ଏ ଯେ ହେଲା ଆକବରୀ ମୋହର! ସେହିପରି କପାଳିଆ ଲୋକକୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଆଲିଙ୍ଗନ କରନ୍ତି, ଆକବରୀ ମୋହର ତାକୁ ହିଁ ମିଳେ । ସେ ମୋହର ଗଲେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଛାଡିଯାଏ । ଏହିପରି କେତେ କଥା ଭାବି ଭାବି ଶେଷରେ ସେ ବାବୁ ତ ମୁଣ୍ଡରେ ହାତ ଦେଇ ଗୁମ୍ ମାରି ବସିଗଲେ । ସେତେବେଳେ ତ ଗୋପାଳ ରୋଷେଇଘରେ ବସିଥିଲା; ମୋହର ଖୋଜା ଶୁଣି ସେ ତୁରନ୍ତ ସେଠୁ ଧାଇଁଆସିଲା । ବାବୁଙ୍କୁ ହସି ହସି ଗୋପାଳ କହିଲା, “ଆଜ୍ଞା! ଆଜ୍ଞା! ମୋହର ଅଛି । ଏହା ଶୁଣି ସେ ବାବୁ ଧାଇଁଆସି ଗୋପାଳକୁ କୁଣ୍ଢେଇ ପକାଇଲେ । ଗୋପାଳ ମୋହର କାଢିଦେଇ, ପାଇବାର ଦାସ୍ତାନ ସବୁ କହିଲା ।” ସବୁ ଶୁଣି ସେ ବାବୁ ଦଣ୍ଡେଯାଏଁ ଗୋପାଳକୁ ଅନାଇ ଦୀର୍ଘ ନିଃଶ୍ୱାସଟାଏ ପକାଇଲେ ।
ସେହିଦିନ କତିରୁ ତୁଚ୍ଛାଟାରେ ହେଲେ ବାବୁ ଦଶଥର ‘ଗୋପାଳରେ’ ‘ଗୋପାଳରେ’ ଡାକ ପକାଉଥିବେ । ଭୋଜନ ବେଳେ ଥାଳି ପାଖରେ ଗୋପାଳ ଅବଖୁରାରେ ଜଳ ଥୋଇ ନ ଦେଲେ ବାବୁଙ୍କୁ ଆଉ ସେ ଜଳ ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ବାବୁଙ୍କ ବିଡିଆ ଗୋପାଳ ଭାଙ୍ଗିବ । ଶେଯ ପରାଟା ଗୋପାଳ ଜିମା । ବାବୁଙ୍କ ଏଭଳି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଦେଖି ସେ ଗଦିର ଆଉ ପାଂଚଜଣ ବି ଗୋପାଳକୁ ମାନିଲେଣି । ବାବୁଙ୍କ ଇଚ୍ଛା, ବଡ ଗୋଟାଏ କିଛି ପାଇଟିରେ ସେ ଗୋପାଳକୁ ଲଗାଇବେ । ହେଲେ ଏ ଗୋପାଳ ତ ଓଡିଆ ପିଲା, ପୁଣି ମଫସଲ ଗାଁରେ ତା’ର ଘର, ଏଣେ ତ କଲିକତାଟା ଠିକ୍ ଗଣ୍ଠିକଟା ଖଣି, କଣ ନାହିଁ କଣ ହୋଇଯିବ; ହେଉ ଆଉ ଟିକିଏ ସେ ପାରିଯାଉ ।
ଦିନେ ବେଳ ଛ’ ଘଡିଯାଏଁ ଚୁଲିରେ ଲୁଣ୍ଡା ପଡି ନାହିଁ । ରୋଷାଇଆ ବ୍ରାହ୍ମଣ କାହିଁ? ହଁ, ଦେଖ ଦେଖ, ବାବୁଙ୍କ ଟଙ୍କା ସିନ୍ଦୁକ ଚାବି ଭଙ୍ଗା, ପାଂଚଶହ ଟଙ୍କାର ଥଳିଟା ନାହିଁ । ଢେର୍ ଖୋଜ ତଲାସ ହେଲା; ଥାନାରେ ମଧ୍ୟ ଏତଲା ଦିଆଗଲା, ଆଉ ସେ ପୂଝାରୀ ଏକାବେଳକେ ଗୁମ୍! ଗୋଳମାଳରେ ବେଳ ଗଡିଗଲାଣି, ଏଣେ ବାବୁ ଉପାସ ବସିଛନ୍ତି । ସେ ତ ଆଉ ବଙ୍ଗାଳୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହାତରୁ ଖାଇବେ ନାହିଁ, ଏତେ ଚଂଚଳ ଓଡିଆ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବା କାହୁଁ ଝୁଟୁଛି? ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ଗୋପାଳ ହାତ ଯୋଡି ବାବୁଙ୍କୁ କହିଲା, “ଆଜ୍ଞା ମୁଁ ତେବେ ଦି’ଟା ଚଢେଇ ଦିଏ ।” ଗୋପାଳ କଥା ଶୁଣି ବାବୁ କହିଲେ, “ତୁ ପାରିବୁରେ? ଆଚ୍ଛା ହେଉ, ଏ ଓଳିଟା ଚଳିଯାଉ ।” ବାବୁ ଠା ପିଢାରେ ବସି ଦେଖିଲେ, ଏତେ ଚଂଚଳ ପାଂଚ ତିଅଣ, ପୁଣି ବଡ ଭଲ । ତା’ପରେ ଗୋପାଳକୁ ବାବୁ ପଚାରିଲେ, “ଆରେ ଗୋପାଳ, ତୁ କିମିତି ରାନ୍ଧି ଶିଖିଲୁରେ?” ବାବୁଙ୍କ ଏପରି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଯାଇ ଗୋପାଳ କହିଲା, “ଆଜ୍ଞା, ପୂଝାରୀ ରନ୍ଧା ଦେଖି ଦେଖି ମୁଁ ଶିଖିଛି । ସେ ରାନ୍ଧୁଥିବାବେଳେ ମୁଁ ପରା ତା’ପାଖରେ ବସି ସବୁକିଛି ଦେଖୁଥାଏ ।”
ବାବୁ ଏଣିକି ଗୋପାଳ ହାତ ଛଡା ଆଉ କାହାରି ବି ହାତରୁ ଜଳ ଛୁଅଁନ୍ତି ନାହିଁ । ପୁଣି ଦେଖିଲେ, ବଜାର ସଉଦା ଖର୍ଚ୍ଚ ଅଧାଅଧି ଊଣା, ପରିବାପତ୍ର ଦୁଇଗୁଣ ବେଶି, ପୁଣି ବଡ ସୁନ୍ଦର ରନ୍ଧା । ବାବୁଙ୍କ ମନ ଜାଣି ବେଳ ମାଫିକେ ଗୋପାଳ ରନ୍ଧାବଢାରେ ଲାଗିଥାଏ । ପୂଝାରୀ ତ ବଜାର ସଉଦା, ଘିଅ ତେଲ ସବୁଥିରୁ ରେଷା କାଟିବ, ସବୁବେଳେ ତ ସେ ଖାଲି ତା’ ଆପଣା ରୋଜଗାରରେ ଲାଗିଥାଏ । ବାବୁ ଭଲ ଖାଇଲେ କି ମନ୍ଦ ଖାଇଲେ ସେଥିରେ ତା’ର ବା କଣ ଯାଏ ଆସେ?
ବାବୁ ଥରେ ଗାଁକୁ ଯାଇ ଗୋପାଳ ଲାଗି ଗୋଟିଏ ଘର ବନାଇ ଦେଇ ତା’ର ବିଭା କରାଇଦେଲେ । କନ୍ୟାଟି ଯେମିତି ଦେଖିବାକୁ ଡଉଲ ଡାଉଲ, ଠିକ୍ ସେମିତି ତା’ର ଗୁଣ । ପହରା ପଡିବା ଦିନଠାରୁ ଦିନକୁଦିନ ସେ ଗୋପାଳର ଘର ଖାଲି ବଢୁଛି । ଗୋପାଳ ରନ୍ଧାବଢା ସାରି ସବୁବେଳେ ଗଦିରେ ବାବୁଙ୍କ ପାଖେ ପାଖେ ଥାଏ । ସେ କେବେବି ତୁଚ୍ଛାକୁ ବସେ ନାହିଁ, କେତେବେଳେ ସେ କଂଟା ଧରିଛି ତ ପୁଣି ସେ କେତେବେଳେ ମାଲ ସାଇତାରେ ଅଛି ।
ମାଲ କିଣାବିକା ଛକଛାକ ଗୋପାଳ ବେଶ୍ ଜାଣିଗଲାଣି । ବାବୁ ଢେର୍ ଥର ବିଡିଲେଣି, ଆପେ ଏଡେ ପୁରୁଖା ଲୋକ ହେଲେ ବି ଥରେ ଥରେ ଗୋପାଳ ତାଙ୍କୁ ବଳିଯାଏ, ତେଣୁ ଗୋପାଳ କଥାରେ ଚାଲିଲେ କେବେବି ଠକିବାକୁ ହୁଏ ନାହିଁ, ବେଶ୍ ଦି’ ପଇସା ଲାଭ ବି ହୁଏ । ଗୋପାଳ ଆଉ ରୋଷେଇଆ ନୁହେଁ, ବେପାରରେ ସେ ଏବେ ବାବୁଙ୍କ ଡାହାଣହାତ । ବାବୁ ଆସି ବୁଢା ହେଲେଣି, ତେଣୁ ସେ ତ ଆଉ ପାଂଚ ଜାଗାକୁ ଯାଇଆସି ପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ଧାଁଦଉଡ କାମ ଏବେ ଗୋପାଳ ଜିମା । ଏବେ ଆଉ ସେ ଗୋପାଳ ନୁହେଁ, ଗଦିରେ ତା’ର ଡାକ ନାମ ସାନବାବୁ । ମାତ୍ର କାଗଜପତ୍ରରେ ଗୁମାସ୍ତା ଲେଖେ, ‘ବାବୁ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ର ।’
ବାବୁ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରେ ସନ୍ଧାନ କରି ବୁଝିଲେ, ଯଶୋର, ମୋତିହାର, ପାବନା ଅଂଚଳରୁ ଯେଉଁସବୁ ହଳଦୀ, ଧୂଆଁପତ୍ର, ସରକ ଆସେ, ପ୍ରଥମେ ଚାଷୀଠାରୁ କିଣେ ବୁଲାବେପାରୀ, ସେ ବିକେ ପଇକାରକୁ, ପଇକାର ହାତରୁ କିଣେ ଗୋଦାମବାଲା, ଦଣ୍ଡିଦାର ତା ପାଖରୁ ମାଲ କିଣି ସେ ଚଲାଣ ଦିଏ । ଏଭଳି ଭାବରେ କଲିକତାରେ ମାଲ ପହଁଚିଲାବେଳକୁ ତିନିଟା ହାତରେ ଲାଭ ଲାଗିଯାଏ । ମହାପାତ୍ରେ ଦିନେ ବେଳ କାଳ ଉଣ୍ଡି ମହାଜନଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ, “ଆଜ୍ଞା, ବେପାରର ଲାଭ ବିକା ଜାଗାରେ ନୁହେଁ, ବରଂ କିଣା ଜାଗାରେ ହିଁ ଥାଏ । ଏହି ଯେ ଧୂଆଁପତ୍ର, ହଳଦୀ ସରକ ଆସୁଛି, ମୁଁ ଖାଲି ଥରେ ଯାଇ ସେ ଠିକଣା ଜାଗାଟା ବୁଝିଆସେ ।”
ମହାଜନଙ୍କ ଅନୁମତି ଘେନି ସାନବାବୁ ସିଧା ଠିକଣା ଜାଗାକୁ ଚାଲିଗଲେ । ମଝିରେ ଆଉ କାହାରିକୁ ବି ନଗା ନ ରଖି ଚାଷମୁଣ୍ଡରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କଠାରୁ ସେ ସଉଦା କଲେ । ଦୁଇ ବର୍ଷ ଏହିପରି କାମ ଚଳିବାରୁ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ପୂର୍ବଠାରୁ ଦୁଇ ଗୁଣ ଅଧିକ ଲାଭ ହେଉଛି । ମହାପାତ୍ରେ ଏବେ ଆଉ ବଳଙ୍କର ଚାକର ନୁହଁନ୍ତି, ବରଂ ସେ ଲାଭରେ ଚାରିପଣୀ ଅଂଶଭାଗୀ ।
ପାଂଚ ସାତ ବର୍ଷ ଏହିପରି କାମ ଚଳିଲାଣି – ମହାପାତ୍ରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଲକ୍ଷପତି । ସେ ମନା କରୁଁ କରୁଁ ମହାଜନେ ବଳେ ଗ୍ରାମରେ ଦଶ ବାରହଜାର ଟଙ୍କା ଲଗାଇ ଗୋଟାଏ ବଡ ଦୋମହଲା ଘର ବନାଇଦେଲେ । ଖଣ୍ଡେ ତାଲୁକ ବି ସେ କିଣି ଦେଲେଣି । ମହାଜନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା, ଗୋପାଳ ଖୁବ୍ ବଡଲୋକ ହେଉ । ହେଲେ, ଏ ଗୋପାଳର ତ ବଡଲୋକି ଚାଲିଚଳଣ ନାହିଁ, ଖାଲି ଦିନରାତି କାମରେ ଲାଗିଥିଲେ ହିଁ ସେ ଆନନ୍ଦ । ଗଦିର ସବୁ ମାମଲତ ତହବିଲ ଚାବି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ହାତରେ । ବଳେ ଏବେ ତୁନି ହୋଇ ଗଦିରେ ଖାଲି ମାଳା ଗଡାଉଥାନ୍ତି ।
ବାବୁ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଗୋଟିଏ ବୋଲି ପୁଅ, ତା ନାମ ରାଜୀବଲୋଚନ । ପୁଅଟି ତ ପାରିବାର ହୋଇ ଗଲାଣି, ଚଉଦ ପୁରି ତାକୁ ପନ୍ଦର ଚାଲିଛି । ଗୋପାଳବାବୁ ଗ୍ରାମକୁ ଯାଇଥିଲେ । ଅବଧାନେ ଦେବୀ ଓଝା ଆସି ଗୋପାଳବାବୁଙ୍କୁ କହିଲେ, “ସାନବାବୁ ଖୁବ୍ ବୁଦ୍ଧିଆ, ଭାରି ପାଠୁଆ, ଖଡିପାଠ, ପୋଥିପାଠ ସବୁ ଛିଡିଲାଣି । ଆଉ ତାଙ୍କୁ ପଢାଇବାକୁ ପାଠ ହିଁ ନାହିଁ ।” ଅସଲ କଥା, ରାଜୀବଟା ଭାରି ଦୁଷ୍ଟ । ଚାଟଶାଳୀରେ ସେ ବଡ ଉତ୍ପାତ କରେ, ଅବଧାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ବି ସେ ତୋଖଡ ମୋଖଡ ଲଗାଇଲାଣି । ବଡଲୋକ ପୁଅ, ଜମିଦାର ପୁଅ ବୋଲି ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ଶଙ୍କି ରହିଥାନ୍ତି, କିଛି ବି କହିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଣେ ଏ ବାବୁ ନିଜ ପୁଅର ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣି ଭାରି ଖୁସି । ଅବଧାନେ ଗୋଟିଏ ଯଥା, ପାଂଚୋଟି ଟଙ୍କା ପୁରସ୍କାର ପାଇ ଦଣ୍ଡବତଟା କରି ସେଠାରୁ ମେଲାଣି ଘେନିଲେ । ସାଆନ୍ତାଣୀ (ରାଜୀବଙ୍କ ମାତା) ସାଆନ୍ତଙ୍କୁ କହିଲେ, “ରାଜୀବ ମୋ ବୋଲ ଆଦୌ ମାନେ ନାହିଁ, ଦିନଯାକ ଗାଁ ଟୋକାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ସେ ଖାଲି ଦାଣ୍ଡରେ ବୁଲଥାଏ । ତେଣୁ ତୁମେ ତାକୁ ତୁମ ସାଙ୍ଗରେ ଘେନିଯାଅ ।” ଏଣେ ଏ ରାଜୀବକୁ କଲିକତା ଘେନିଯାଇ କାମ ଶିଖାଇବା ପାଇଁ ବାବୁଙ୍କର ବି ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା ଥିଲା ।
କଲିକତାର ବଳବାବୁ ମହାଜନ ଗଦି ସାଙ୍ଗରେ ବଡ ବଡ ଇଂରାଜୀ ସଉଦାଗର ହାଉସମାନଙ୍କର କାରବାର । ମହାପାତ୍ରବାବୁ ସେ କୋଠିର ବଡ ବଡ ସାହେବଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ, ଗୋଟାଏ ଦୋ’ଭାକି ଜରିଆରେ କଥା ଚଳେ । ବାବୁ ତ ଆଉ ଇଂରାଜୀ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ – ତାଛଡା ସେ ସାହେବ ବି ଓଡିଆ ବୁଝେ ନାହିଁ । ବାବୁ ଢେର୍ ଥର ବିଡିଲେଣି, ମଝିରେ ଦୋଭାକି ଖାବଳେ ମାରିନିଏ । ରାଜୀବ ଯେବେ ଇଁରାଜୀ ପାଠ ପଢି କାମରେ ଲାଗିବ, କେହି ଆଉ ତାଙ୍କୁ ଠକାଇପାରିବେ ନାହିଁ । ଗଦିର ସରକାର କେଲ୍କାଟା ଏଣ୍ଡ୍ରୁ ଏକାଡେମୀରେ ରାଜୀବବାବୁଙ୍କ ନାମ ଲେଖାଇ ଦେଇ ଆସିଲା । ପଢା ଚାଲିଛି ତ ଚାଲିଛି । ମାସକୁ ଥରେ ସ୍କୁଲ ଦରମା ଓ କିତାବର ଦାମ୍ ନେବା ବେଳେ ଯାହା ବାପପୁଅଙ୍କର ଭେଟ । ବାପେ ପାଠ ସଇ ନେବେ କଣ, ପୁଅ କିପରି ପଢୁଛି ତାହା ପଚାରିବାକୁ ବି ତାଙ୍କ ପାଖେ ବେଳ ନାହିଁ । ଏହି ଭିତରେ ତିନି ଚାରିବର୍ଷ ବିତିଗଲାଣି । ମାସକୁ ମାସ ସ୍କୁଲ୍ ଦରମା ଆଉ କିତାବର ଦାମ୍ ପଚାଶ ଟଙ୍କାରୁ ବଳିଲାଣି । ଦିନେ ବାପେ ତାଙ୍କ ପୁଅକୁ ପଚାରିଲେ, “କିରେ ରାଜୀବ, ଏବେ ଏତେ ଖରଚ କ୍ୟାଁ?” ତହୁଁ ସେ ରାଜୀବବାବୁ ଜବାବ ଦେଲେ, “ବାପା, ମୁଁ କିଲାସ ଢେର୍ ଉପରକୁ ଉଠିଗଲିଣି ତ, ଖାସ୍ ସେଇଥିପାଇଁ ଏତେ ଖରଚ ।” ଏହା ଶୁଣି ବାପେ କହିଲେ, “ତେବେ ତୁ ଆଉ ପଢ ନା, ଆ, କାମରେ ଲାଗ ।” ରାଜୀବବାବୁ କହିଲେ, “ନା, ବାପା, ପାସ୍ ନ କଲେ ଇଂରେଜୀ ପାଠ ହୁଏ ନାହିଁ ।” ମହାପାତ୍ରେ ବି ଶୁଣିଥିଲେ, ଇଂରାଜୀରେ ଗୋଟାଏ ପାସ୍ ହୁଏ । ଏପରି ଭାବି ବାପା କହିଲେ, “ହଁ ରେ, ସେ କଥା ତ ମତେ ବି ଠିକ୍ ଜଣାଅଛି, ତୁ ଆମର ବେଶି ବେଶି ପାସ୍ କରି ପକା, ସେଥିଲାଗି ଯେତେ ଟଙ୍କା ଲାଗିବ ପଛେ ଲାଗୁ ।” ତା’ପରେ ବାପ ପୁଅ ଦୁହିଁଙ୍କ ମନରେ ବେଶ୍ ଖୁସି ।
ଚାରି ପାଂଚ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ବାବୁଙ୍କ ଇଂରେଜୀ ପଢା କେତେଦୂର ହେଲା, ସେକଥା ତ କାହାରିକୁ ବି ଜଣା ନାହିଁ, ମାତ୍ର ଢେର୍ ଢେର୍ ସଭାସମିତିରେ ସେ ଉପସ୍ଥିତ, ଥିଏଟର ଆଉ ଆଉ ସୁସ୍ଥାନ କୁସ୍ଥାନ ଭ୍ରମଣ ବିଷୟରେ ବାବୁ ତ ପକ୍କା ହୋଇଗଲେଣି । ସ୍ୱଦେଶରେ ଉନ୍ନତି ସାଧନ ନିମନ୍ତେ କେତେଜଣ ବନ୍ଧୁ ମିଳି ଏକାବେଳକେ ଯୋଡିଏ ସମିତି ସ୍ଥାପନ କଲେ । ସେଗୁଡିକ ହେଲା ମଙ୍ଗଳବାର ଦିନ ‘କୁସଂସ୍କାର-ବିମର୍ଦ୍ଧିନୀ’, ଶନିବାର ‘ନାରୀସ୍ୱାଧୀନତା ବିବର୍ଦ୍ଧିନୀ’ ସଭାର ଅଧିବେଶନ ହୁଏ । ଏ ଦୁଇ ସଭାର ସମ୍ପାଦକ ନିଜେ ବାବୁ । ସଭାର ସମସ୍ତ ବ୍ୟୟ ବହନ କରିବା ତ ସମ୍ପାଦକ ପକ୍ଷରେ ଉଚିତ, ଏଇଟା ହେଲା କଲିକତାର ନିୟମ । ସଭାରେ ଢେର୍ ଢେର୍ ବକ୍ତୃତା ହୁଏ । ସମ୍ପାଦକ ବି ଢେର୍ ଢେର୍ ବକ୍ତୃତା ଦେଲେଣି । ତାଙ୍କ ବକ୍ତୃତାରେ ଯେଉଁଦିନ ବେଶି ହାତତାଳି ପଡେ, ସେଦିନ ହୋଟେଲବାଲାର ବେଶ୍ ଆୟ ।
ଆକସ୍ମିକ ଗୋଟାଏ ସନ୍ନିପାତ ବେମାରି ଆସିଲା, ଦିନ ତିନିଟା ଭିତରେ ସଜ୍ଞାନରେ ବାବୁ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଗଙ୍ଗାଲାଭ । ପିତାର ମୃତ୍ୟୁରେ ଡକା ପକାଇ କାନ୍ଦିବା ଗୋଟାଏ କୁସଂସ୍କାର । ଶୋକ ପ୍ରକାଶ ଲାଗି ସଭାରେ ତିନି ଦିନ ବକ୍ତୃତା ଦିଆଗଲାଣି! ବାବୁ ଖଣ୍ଡେ କଳାକନା ହାତରେ ବାନ୍ଧିଲେ । ସ୍ଥିର ହେଲା, ବ୍ରାହ୍ମଣ ଡାକି ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରିବାଟା କୁସଂସ୍କାର, କେବଳ ସଭାଗୃହରେ ଭୋଜି ଆଉ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଅର୍ଥ ବିତରଣ, ଡାକ୍ତରଖାନାମାନଙ୍କୁ ଚାନ୍ଦା ଦିଆଯିବ । ମାତ୍ର ମହାଜନ ବଳବାବୁଙ୍କ ଡରରେ ଏ ସବୁ କିଛି ବି କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ ।
ମହାଜନ ବଳବାବୁ ସେ ପିଲାଟିକୁ ଅତି ଯତ୍ନରେ ନିଜ ପାଖରେ ରଖିଲେ । ଇଚ୍ଛା, ପିତୃକାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ହିଁ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ହେଉ; ସେ ଇଂରାଜୀ ପାଠ ପଢିଛି ସତ, ମାତ୍ର ବେପାର ବଣିଜ କାମ କିଛି ବି ସେ ଶିଖି ନାହିଁ । ଆଶା, କାମରେ ପୁଅଟା ତା’ବାପ ଠାରୁ ବି ବଳି ପଡିବ । ଗୋପାଳ ସିନା ଅକ୍ଷର ଜାଣି ନଥିଲା । ହେଲେ ତା’ପୁଅ ତ ଢେର୍ ବର୍ଷଯାଏଁ ସ୍କୁଲପାଠ ପଢିଛି! ମହାଜନ ଗୋପାଳକୁ ପାଖରେ ବସାଇ କାମ ଶିଖାଇବାକୁ ଲାଗିଲେ ମଧ୍ୟ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ବି ଉପଦେଶ ଦେଲେ । ଏଣେ ରାଜୀବବାବୁର ଗଦିରେ ବସିବାକୁ ଆଦୌ ମନ ହିଁ ନାହିଁ । ମହାଜନେ ଧରାଧରି କରି ଗୋପାଳକୁ ଗଦିରେ ବସାଇଲେ । ହେଲେ କ’ଣ ହେବ? ତା’ର ତ କାମରେ ମନ ନାହିଁ, ସବୁବେଳେ ବସି ଗୋପାଳ କଣଟାଏ ଭାବୁଥାଏ । ମଙ୍ଗଳବାର ଓ ଶନିବାର ରାତିରେ ସେ କୁଆଡେ ଚାଲିଯାଏ । ବଳବାବୁ ମନରେ କଲେ, ହାତରେ ପାଇଟି ପଡିଲେ ରାଜୀବ ବା ବାଟକୁ ଆସିବ । ତାକୁ ଯେଉଁ କାମ ଦେଲେ, ଲାଭ ପଛକେ ଥାଉ, ମୂଳରୁ ସେ ତ୍ରୁଟି କରି ବସେ ।
ଲାଗ ଲାଗ ଯୋଡାଏ ସଭାରେ ସମ୍ପାଦକ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେବାରୁ ଏଣେ ସଭ୍ୟମାନେ ବଡ ଖପା ହୋଇଗଲେଣି । ଅନୁପସ୍ଥିତିର କାରଣ ସନ୍ଧାନ କରି ଦିନେ ଜଣେ ସଭ୍ୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ବିଷୟରେ ଭାରି ଗୋଟାଏ ବକ୍ତୃତା ଦେଲେ । ସେଥିର ମର୍ମ – ‘ଶିକ୍ଷିତ ଜମିଦାର ସନ୍ତାନ ପକ୍ଷରେ ପର ଅଧୀନରେ ଚାକିରି କରିବା ଆଦୌ ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ ।’ ବକ୍ତୃତା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗୋଟିଏ କବିତା ପାଠ କରିଥିଲେ –
“ଯାହାର ଅଛି ଧନ ଜ୍ଞାନ ଅଧିକ;
ଚାକିରି କଲେ ତା ଜୀବନେ ଧିକ ଧିକ ।”
ଏପରି କଥା ଶୁଣି ସେ ସଭାରେ ଖୁବ୍ ହାତତାଳି ପଡିଲା । ରାଜୀବବାବୁଙ୍କ ମନରେ ବି ଏ କଥାଟା ଭାରି ଲାଖିଗଲା ।
ତହିଁ ଆରଦିନ ଦିନଯାକ ରାଜୀବବାବୁଙ୍କୁ ଢେର୍ ଖୋଜତଲାସ ହେଲା, ହେଲେ ତାଙ୍କ ଭେଟ ଆଦୌ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ମହାଜନ ଆଗରୁ ତ ଭାରି ଖପା ହୋଇଥିଲେ, କେବଳ ଗୋପାଳକୁ ମନରେ କରି ଆଉ କିଛି ବି କହିପାରୁ ନ ଥିଲେ । ସଞ୍ଜବେଳେ ତା’ର ଭେଟ ପାଇବାରୁ ମହାଜନ ରାଜୀବକୁ କାରବାରରୁ ବାହାର କରିଦେଲେ । ରାଜୀବବାବୁ ତ ତାହାହିଁ ଚାହୁଁଥିଲେ । ଇଚ୍ଛା ଥିଲା, ଅନ୍ୟ ଜାଗାରେ ବସା କରି ସେ ରାଜୀବ ତା’ର ସଭାସମିତି ଚଳାଇବେ, ମାତ୍ର ପାରିଲେ ନାହିଁ, ମହାଜନ ବଳବାବୁ ଧରାଧରି କରି ରାଜୀବକୁ ତା’ ଗ୍ରାମକୁ ପଠାଇଦେଲେ ।
ପାଞ୍ଜିଆ ଗୁମାସ୍ତା ପ୍ରଜାପାଟକଙ୍କ ମନ ଭାରି ଖୁସି । ନୂଆ ଜମିଦାରଙ୍କୁ ଅଧବାଟରୁ ପାଛୋଟି ନେଲେ । ଶୁଣିଥିଲେ, ନୂଆ ଜମିଦାର ସରକାରୀ ସ୍କୁଲରେ ଢେର୍ ପାଠ ପଢି ତାଲିମ୍ ହୋଇଛନ୍ତି; ଭେଟିବା ପାଇଁ ତହିଁ ଆରଦିନ ସକାଳେ ଗୋଟିଏ ସଭା ହେବାର ସ୍ଥିର ହେଲା । ସଭା ନାମ ଶୁଣି ଜମିଦାରଙ୍କ ମନ ଭାରି ଖୁସି । ଠିକ୍ ନିରୂପିତ ବେଳରେ, ପୁରୁଣା ବୁଢା ପାଞ୍ଜିଆ ରଙ୍ଗାଧର ମହାନ୍ତି ଜମିଦାରଙ୍କୁ ଗଦିରେ ବସାଇଦେଲେ । ତାଲୁକ କିଣା ଦିନଠାରୁ ମହାନ୍ତିଏ ଶେଠ ପାଞ୍ଜିଆ କାମରେ ଅଛନ୍ତି । ଲୋକଟି ବଡ ବିଶ୍ୱାସୀ, କାମଦାର ଲୋକ, ସାଆନ୍ତାଣୀଙ୍କ ଡାହାଣହାତ । ତାଙ୍କ ଯତ୍ନରେ ଜମିଦାରୀ ଆୟ ଖୁବ୍ ବଢିଛି । ଜମିଦାର ତ ସବୁଦିନେ କଲିକତାରେ । ଏହାଙ୍କୁ ଧରି ସାଆନ୍ତାଣୀ ସବୁ ମାମଲତ ବୁଝାସୁଝା କରନ୍ତି ।
ତାଲୁକ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ୟାମପୂର ଗ୍ରାମଟି ସବୁଠାରୁ ବଡ; ଢେର୍ ଥିଲାଲୋକ ଅଛନ୍ତି ସେଠାରେ । ଗୋପାଳବାବୁ ଗ୍ରାମରୁ ଢେର୍ ଲୋକଙ୍କୁ କଲିକତାରେ ନାନା କାମରେ ଲଗାଇ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କୁ ରୋଜଗାରକ୍ଷମ କରାଇ ଦେଇଥିଲେ । ବାବୁଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ଓ ଯତ୍ନରେ ଢେର୍ ପିଲା କଟକରୁ ଶିକ୍ଷିତ ହୋଇ ଆସିଛନ୍ତି । ବଡ ବଡ ଚାଷୀ, ସରକାରୀ ଚାକିରିଆ, ମହାଜନ, ଲୋଡିଲେ ଊଣାଅଧିକ ଚାଳିଶ ପଚାଶ ସରିକି ବାହାରି ପାରନ୍ତି । ନୂଆ ଜମିଦାରବାବୁ ଖୋଜିବସିଲେ ଗ୍ରାମ ମଧ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷିତ କୁସଂସ୍କାରବର୍ଜିତ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି କି ନାହିଁ । ପ୍ରାଇମେରୀ, ଅପରପ୍ରାଇମେରୀ ପାସ୍, ଛାତ୍ରବୃତି ଫେଲ୍ ଢେର୍ ଶିକ୍ଷିତ ସ୍ୱାଧୀନମନା ଲୋକ ସେ ଗ୍ରାମରେ ବୁଲୁଥିଲେ । ଜମିଦାରଙ୍କ ଆହ୍ୱାନରେ ତୁରନ୍ତ ସେମାନେ ଯାଇ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ହାଜର ହୋଇଗଲେ । ଜମିଦାରଙ୍କ କଚେରିଘରେ ସଂନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ପ୍ରଥମ ସଭା ବସିଲା, ନିଜେ ଜମିଦାରବାବୁ ଢେର୍ ବକ୍ତୃତା ଦେଲେ । ସେଥିର ସାରମର୍ମ – ହେ ସଭ୍ୟ ମହୋଦୟଗଣ! ଏ ଦେଶର ଦୁଃଖଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର କାରଣ ଖୋଜି ବସିଲେ ଦିନ ଆଲୁଅ ପରି ଜଣାଯିବ । ମୂର୍ଖତା, କୁସଂସ୍କାର, ଅବଳା ଭଗିନୀମାନଙ୍କୁ ଘର ଭିତରେ ଲୁଚାଇରଖିବା ସମସ୍ତଙ୍କର ମୂଳ । ଏ ସମସ୍ତ ଦୂର କରିବା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଆଉ ସମସ୍ତେ କିଛି ବି ବୁଝି ନପାରି ଖାଲି ପରସ୍ପରର ମୁହଁ ଚାହାଁଚାହିଁ ହେଲ । ସବୁ ଶୁଣି ବାବୁ ହରିବୋଲ ପଟ୍ଟନାୟକେ ଚଂଚଳ ଛିଡା ହୋଇପଡି କହିଲେ, “ସୁଶିକ୍ଷିତ ଜମିଦାର ମହୋଦୟଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦୁତୀୟ କରୁଛି । ଉଚିତ, ଖୁବ୍ ଉଚିତ, ନିଶ୍ଚୟ ଉଚିତ, ଶୀଘ୍ର ଉଚିତ ।” ଜମିଦାରବାବୁ ଭାରି ଖୁସି ହୋଇ ସେ ବାବୁଙ୍କର ପରିଚୟ ପଚାରିଲେ । ହରିବୋଲବାବୁଙ୍କ ଘର ଏହି ଗ୍ରାମରେ, ଇଂରାଜୀ ମାଇନର ପାସ୍ । ସେ ବିଦୁପୁର ପୋଷ୍ଟ ଅଫିସର ସବପୋଷ୍ଟମାଷ୍ଟର ଥିଲେ, ସେଠାକାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କର୍ମଚାରୀ ଅର୍ଥାତ୍ ପିଅନମାନେ ବଡ ଚୋର ଓ ଅଯୋଗ୍ୟ ଲୋକ ଥିଲେ । ବାବୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଶାସନ କରିବାରୁ ସେମାନେ ସରକାରୀ ତହବିଲ ଟ୧୬୨ ପଇସା ଚୋରି କରି ବାବୁଙ୍କ ନାମରେ ଗଡାଇଦେଲେ । ମେଜେଷ୍ଟର ସାହେବ ତାଙ୍କୁ ଛ’ ମାସ କଟକରେ ଅଟକାଇ ରଖିଥିଲେ ସତ, ମାତ୍ର ପଛନ୍ତେ ଅସଲ ହାଲ ଜାଣିପାରି ନିର୍ଦୋଷ ବୋଲି ତାଙ୍କୁ ଛାଡି ଦେଇଥିଲେ । ତା’ପରେ ବାବୁ ବିରକ୍ତ ହୋଇ ପର ଅଧୀନରେ ଚାକିରି ଛାଡି ଦେଇଛନ୍ତି ।
ଜମିଦାରବାବୁ ଭାରି ଖୁସି । ଗ୍ରାମ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ଯୋଗ୍ୟ ଲୋକ ବୋଲି ସ୍ଥିର କଲେ । ଆପାତତଃ ‘ଜ୍ଞାନବର୍ଦ୍ଧିନୀ’ ଓ ‘ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ୱାଧୀନତା ବିବର୍ଦ୍ଧିନୀ’ ଯୋଡିଏ ସଭା ସ୍ଥିର ହେଲା । ଦୁଇ ସଭାର ସମ୍ପାଦକ ହରିବୋଲବାବୁ । ପ୍ରତିଦିନ ନିୟମିତରୂପେ ସଭାକାର୍ଯ୍ୟ ଚଳିଲା । ସଭାକାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷ ହେବାକୁ ଅଧିକ ରାତ୍ରି ହୋଇଯାଏ । ତେଣୁ ସଭ୍ୟମାନେ ଆଉ ଆପଣା ଆପଣା ଘରକୁ ଯାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ତେଣୁ କଚେରିଘରେ ସେମାନଙ୍କ ଭୋଜନ ପାନର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଦିଆଗଲା । ଗୋଟିଏ ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ଜନାନା ସ୍କୁଲ୍ ବସିବାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ମଧ୍ୟ କରାଗଲା ।
ରୋଜ ରୋଜ ଟଙ୍କା ଦାଖଲ କରି କରି ବୁଢା ପଟ୍ଟନାୟକ ହଇରାଣ । ଟିକିଏ ବିଳମ୍ବ ବା ମୋଡ ମୋଡ ହେଲେ ବାବୁ ଭାରି ଖପା । ଟଙ୍କାଗୁଡାକ କୁଆଡେ ଯାଏ, କି କାରବାର ହୁଏ, ଇଦମିତ୍ଥ ନାହିଁ । ଦିନେ ସଂନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ମା-ସାଆନ୍ତାଣୀ ଓ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କଥା ହେଲା ।
ପଟ୍ଟନାୟକେ – ଆଜ୍ଞା, ସବୁ ବୁଡି ବସିଲା!
ମା’ ସାଆନ୍ତାଣୀ – ରହିବ ପରା, ନିଜେ ତ ମୂର୍ଖ କିଛି ବି ବୁଝିବାର ନାହିଁ, ମୁଲକର ଚୋର ରୁଣ୍ଡ, ଟିକିଏ ଧର୍ମଭାବ ଭଲା ଥାଆନ୍ତା! ଏହି ଘରେ ପୁଣି ମଦ ମାଂସ । ରାଧେକୃଷ୍ଣେ ରାଧେକୃଷ୍ଣେ! ପଟ୍ଟନାୟକେ, ତୁମେ ଅଲଗା ହୋଇଯାଅ ।
ପଟ୍ଟନାୟକେ ଏହା ଶୁଣି ଦୀର୍ଘ ନିଶ୍ୱାସଟାଏ ପକାଇଲେ ।
ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କୁ ଆଉ କିଛି ବି କହିବାକୁ ହେଲା ନାହିଁ । ରାତି ସଭାରେ ସ୍ଥିର ହୋଇଗଲା, ‘ବୁଢାଟା ଅଯୋଗ୍ୟ, କୁସଂସ୍କାରୀ, ସଭାର ବିଘ୍ନକାରୀ – ତେଣୁ ସେ ବରଖାସ୍ତ । ହରିବୋଲବାବୁ ତ ଭାରି ଯୋଗ୍ୟ ଲୋକ, ତେଣୁ ସଭା ଏବଂ ଜମିଦାରୀ ଦୁଇ କାର୍ଯ୍ୟ ସେ ହିଁ ତୁଲେଇବେ ।’ ଏଣିକି ସୁନ୍ଦର କାର୍ଯ୍ୟ ଚଳିଲା, ଟଙ୍କାର ଆଉ ଅଭାବ ନାହିଁ, ବାଧା ଦେବାକୁ ବି କେହି ନାହିଁ । ଅମଲା ପଧାନମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସାଫ ହୁକୁମ୍, ଟଙ୍କା ଶୀଘ୍ର ଦାଖଲ କର । ପ୍ରଥମ ପ୍ରଥମ ସେମାନଙ୍କୁ ଏସବୁ ଭାରି ଅଡୁଆ ଲାଗୁଥିଲା, ହେଲେ ଏଣିକି ସେମାନେ ସବୁ କିଛି ସାଫ ବୁଝିଲେଣି । ଦଶ ଖମାର ଧାନ, ଛ’ ସାତଟା ଗୋରୁ, ମଇଁଷିପଲ, ପଂଚବାଟୀ ହାତଚାଷ, ଯେଣିକି ଅନାଇଲେ ଖାଲି ଟଙ୍କା, ରୋଜଗାରର ଦାଉ କଣ କିଏ କେବେ ଛାଡେ?
ବାବୁ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରେ ତାଙ୍କ ଉଆସ ଆଗରେ ଗୋଟିଏ ପକା ମନ୍ଦିର ତିଆରି କରାଇ ତହିଁରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଯୁଗଳମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଇଥିଲେ । ମା ସାଆନ୍ତାଣୀ ବର୍ତ୍ତମାନ ଘରୁ ବାହାରିଯାଇ ସେହି ମନ୍ଦିରରେ ହିଁ ଅଛନ୍ତି, ପ୍ରତିଦିନ ସଂନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ବକ୍ତେ ଠାକୁର ପ୍ରସାଦ ହବିଷ୍ୟାନ୍ତ । ବୁଢା ଛାମୁକରଣ ବି ସେହିଠାରେ ଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରତିଦିନ ସଂନ୍ଧ୍ୟାଠାରୁ ଅଧରାତିଯାଏଁ ଭାଗବତ ପାଠ ହୁଏ । ମା’ ସାଆନ୍ତାଣୀ ଦିନଯାକ ଠାକୁରଙ୍କ ଆଗରେ ଆଖି ବୁଜି ମାଳ ଗଡାଉଥାନ୍ତି । ଦିନେ ପଟ୍ଟନାୟକେ ସାଆନ୍ତାଣୀଙ୍କୁ କହିଲେ, “ଆଜ୍ଞା, ଶୁଣିଛନ୍ତି, ବାବୁଙ୍କ ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟ ବଢିବାର ସଭାରେ ସ୍ଥିର ହେଲା । ମୁଁ କହୁଛି ହେଉ, ବୋହୂ ସାଆନ୍ତାଣୀ ଆସିଲେ ଅବା ସେ ଘରକରଣାଟା ସମ୍ଭଳାସମ୍ଭଳି କରିବେ ।” ଏକଥା ଶୁଣି ମାସାଆନ୍ତାଣୀ ଆଁଟାକରି ପଟ୍ଟନାୟକ ମୁହଁକୁ ଘଡିଏ ଯାଏଁ ଚାହିଁଲେ, ତହିଁ ଉତାରେ ସେ ପଚାରିଲେ – “ଆ-କନ୍ୟା?” ପଟ୍ଟନାୟକ କହିଲେ, “ଆଜ୍ଞା ମୁଁ ନିଜେ ସେ କଥା ବୁଝିବାକୁ ଯାଇଥିଲି, ହେଲେ ବାବୁ ଜବାବ ଦେଲେ, ଦେଶୀ କନ୍ୟାଗୁଡାକ ଅଶିକ୍ଷିତା, କୁସଂସ୍କାର, ଅସଭ୍ୟତାରେ ବୁଡିଛନ୍ତି, ଲୁଗା ଖଣ୍ଡେ ବି ଠିକ୍ ସେ ସେମାନେ ପିନ୍ଧିଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ତେଣୁ ଅଧଲଙ୍ଗଳୀ ହୋଇଥାନ୍ତି ସେମାନେ, ମୁହଁ ଢାଙ୍କି ମୂଷା ପରି ଗାତରେ ଲୁଚିଥାନ୍ତି । କଲିକତାରେ ପରା କନ୍ୟା ଠିକ୍ ହେଲାଣି ।” ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ କଥା ଶୁଣି ମାସାଆନ୍ତାଣୀ ପାଟିକରି ‘ରାଧେକୃଷ୍ଣ ରାଧେକୃଷ୍ଣ’ କହି ତୁନି ହେଲେ । ହାତ ଯୋଡି ଠାକୁରଙ୍କୁ ସେ ଅନାଇଥାନ୍ତି, ଦୁଇ ଆଖିରୁ ଯୋଡାଏ ଧାର ତାଙ୍କର ବହିଯାଉଛି । ପଟ୍ଟନାୟକେ ପୁନର୍ବାର କହିଲେ, “କଲିକତାକୁ ବରଯାତ୍ରୀ କିଏ କିଏ ଯିବେ, କି କି ରୋଶନି କେତେ ପ୍ରକାର ହେବ, ବୋଲି ପଚାରିଥିଲି । ବାବୁ ମୋ କଥା ଶୁଣି ଖାଲି ଠୋ ଠୋ ହସିଉଠି କହିଲେ, ଅସଭ୍ୟତା, ଅସଭ୍ୟତା, କୁସଂସ୍କାର! ତୁମେ ଆଉ ତ ଇଂରେଜୀ ଜାଣନା, ଦେଖି ବି ନାହଁ, ସଭ୍ୟ ବିବାହ କଥା କିପରି ଜାଣିବ? ରୋଶନି ଆଉ ଖରଚ କଥା ଯେ କହିଲ, ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ପରି ଅଶିକ୍ଷିତ ଲୋକେ କେତେ ଜମିଦାର ଘର ବୁଡାଇଲେଣି । ବିହାର-ବିବାହ ବ୍ୟୟ ସଂକ୍ଷେପଣୀ ସଭାକୁ ଇଂରେଜୀ ଅଫିସିଏଲ ଚିଠି ଯାଇଛି, ସେଠାରୁ ଯେପରି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆସିବ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ବିଭା ହେବ । ତାଙ୍କ କଥା ଶୁଣି ମୁଁ ଆଉ କିଛି ବି କହିଲି ନାହିଁ, ସବୁବେଳେ ତାଙ୍କ ମିଜାଜ୍ଟା ଚଢି ରହିଛି, କାଚକୁମ୍ଫାଗୁଡାକ । ଓଳି ତଳେ ଗଣ୍ଡା ଗଣ୍ଡା ଗଡୁଛି ।”
ସଭାର ସଭ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଧରି ବାବୁ କଲିକତା ଚାଲିଗଲେଣି । କଲିକତା ଗୋଟିଏ ବିଚିତ୍ର ଜାଗା । ଟଙ୍କା କାଢ, ତ ମା ବାପା ଛଡା ଆଉ ସବୁ କିଛି ସେଠାରେ ମିଳିବ । ଖିଦିରପୁର ଗାର୍ଡନରିଚ୍ରେ ଗୋଟାଏ ବଡ ଦୋତାଲା ଘରେ ଝାଡଲଣ୍ଠନ ଦେବାଲଗିରେ ଶହେଖଣ୍ଡ ଦିନ ଆଲୁଅ ପରି ଜଳୁଛି, ତଳେ ଗାଲିଚା ଶତରଞ୍ଜି ବିଛଣା । ରାତିରେ ଦୁଇ ତାଇଫା । ଖେମଟା ନାଚ । ଦୀୟତଂ-ପୀୟତଂ ଲାଗିଛି । ଆଖପାଖ ବଜାର ଲୋକେ ଜାଣିଲେ, ଓଡିଶାର ଗୋଟାଏ ରଜାପୁଅର ବିଭାଘର ।
କନ୍ୟାଟିର ନାମ ନୟନତାରା-ଦୁଃଖପାସୋରା । ବାବୁ ଶୁଣିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେଖିଲେ – କନ୍ୟା ସୁନ୍ଦରୀ, ସଭ୍ୟା, ସ୍ୱାଧିନା, ଶିକ୍ଷିତା । ଏଣେ ଏ ଜମିଦାରବାବୁ ସେ କନ୍ୟାକୁ ଦେଖି ବିମୋହିତ ହୋଇଗଲେଣି । ମନେକଲେ, ଯେପରି ସ୍ୱର୍ଗରୁ ଦେବକନ୍ୟାଟିଏ ଓହ୍ଲାଇ ଆସିଛି । ଦିନରାତି ଗିଲାସ ହାତରୁ ଛାଡ ନାହିଁ । ଚାରିଦିନ ହେଲା ବରକନ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ପୂର୍ବାଳାପ ଅର୍ଥାତ୍ Courtship ଚାଲିଛି । ବଗି ଚଢି ସେମାନେ କେତେ ଜାଗା ବୁଲିଆସିଲେଣି । ହେଲେ ସେ କନ୍ୟା ବାପମାଆଙ୍କୁ ଏଇଟା ମୋଟେ ଭଲ ଲାଗୁ ନାହିଁ । କାଳେ ଜମିଦାର ପୁଅଟା ହାତରୁ ଖସିଯିବ, ସେହି ଡରରେ ସେମାନେ ବି କିଛି କହିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । କନ୍ୟାର ଜାତିକୁଳ ଘର ବିଷୟ କେହି ସନ୍ଧାନ କରି କିଛି ଠିକଣା ପାଇଲେ ନାହିଁ ।
ଗଳ୍ପ ଲେଖକମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ସନ୍ଧାନ କରି ନିଚ୍ଛକ ସତ୍ୟକଥାଗୁଡିକ ଲେଖିବାକୁ ହୁଏ । ଆମ୍ଭେମାନେ ବହୁତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଯୋଗରେ ଏହିପରି ପରିଚୟ ପାଇଅଛୁ । ଆସାମ ଚା’ ବଗିଚା ମେନେଜର ସାହେବ ଗୋଟାଏ କୁଲି ଟୋକାକୁ ବବୁର୍ଚ୍ଚି କାମରେ ବାହାଲ କରିଥିଲେ, ତା ନାମ ମକ୍ରା ମଳିକ । ସେ ବଢି ବଢି ପଦୋନ୍ନତିରେ ହେଲା ଖାନସମା । ସେହି ବଗିଚାରେ ୩୦/୪୦ ବର୍ଷ ହେଲା ସାହେବମାନଙ୍କ ପାଖରେ ସେ ଅଛି । ଗ୍ରାମ, ଘର, ଜାତି, କୁଳ କିଛି ବି ଜଣା ନାହିଁ – କୁଆଡେ ବା ସେ ଯିବ? ସେହିଠାରେ ଗୋଟିଏ କୁଲିଆଣୀକୁ ସେ ବାହାହେଲା । ବାହାହେଲା ସିନା, ହେଲେ ଢେର୍ ଦିନଯାଏଁ ସେମାନେ ସନ୍ତାନମୁଖ ଦେଖି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ତ୍ରିନାଥ ମେଳା, ସୁକୁଚୁନି ପୂଜା, ଗ୍ରାମଦେବତୀ ମାଜଣା, ଏହିଭଳି ଭାବେ ସେ ଦୁଇଜଣଯାକ ଢେର୍ ଢେର୍ ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କଲେ । ଶେଷରେ ଦରବୁଢା ବୟସରେ ସେମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ କନ୍ୟା ଜାତ ହେଲା, ତେଣୁ ସେ ବୁଢାବୁଢୀ ଭାରି ଖୁସି । ମା’ ଝିଅର ନାମ ଦେଲେ, ନୟନତାରା – ବାପା ଡାକିଲେ ଦୁଃଖପାସୋରା – ଶେଷରେ ତାର ନାମ ହେଲା ନୟନତାରା–ଦୁଃଖପାସୋରା । କନ୍ୟାଟି ଦିନକୁଦିନ ବଢିଗଲା । ସେହି ଚା’ ବଗିଚା ପାଖରେ ଗୋଟିଏ ସ୍କଟିସ୍ ବ୍ୟାପ୍ଟିଷ୍ଟ ଅର୍ଫେନ ବାଳିକା ସ୍କୁଲ୍ ଥିଲା । ମିସ୍ ଡଗ୍ଲାସ ଥିଲେ ସେଠାକାର ମିଷ୍ଟ୍ରେସ୍ । ମା ବାପ ଭାରି ଶ୍ରଦ୍ଧା, ଭାରି ଖୁସିରେ କନ୍ୟାଟିକୁ ମୋଜା ଜୋତା ସେମିଜ୍ ଜାକେଟ୍ ପିନ୍ଧାଇଦେଇ ସ୍କୁଲ୍ରେ ଛାଡିଲେ । କନ୍ୟାଟି ବଢି ବଢି ପାଠ ପଢି ପଢି ତେର ବା ଚଉଦ ବର୍ଷ ହେଲାଣି । କନ୍ୟାଟି ସ୍କୁଲରୁ ଆସି ମା ବାପ ପାଖରେ ଢେର୍ ଇଂରାଜୀ କଥା କହେ, ମୋଜା ବୁଣା ଦେଖାଏ, ଗୀତ ଗାଏ, ନାଚେ । ଖୁବ୍ ସ୍ୱାଧୀନା ସେ । ପୁରୁଷଗୁଡାଙ୍କୁ ସେ ମୋଟେ ଖାତର କରେ ନାହିଁ । ଏଣେ ତା’ ମା ବାପାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଉକୁଣି କାମୁଡିଲେଣି, କିମିତି ତାଙ୍କ ଝିଅକୁ ସେମାନେ ବାହା ଦେବେ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଛୁଟି ନେଇ କଲିକତା ଆସିଲେ । ଢେର୍ ଖୋଜାଖୋଜି କଲେ, ମା’ର ଜାତିକୁଳ, ଦେଶର ପତା ନ ଲାଗିବାରୁ ବର ଜୁଟିଲା ନାହିଁ । ପ୍ରଜାପତି ଘଟସୂତ୍ର ଜଣେ ଦଲାଲ୍ ଠିକଣା ଲଗାଇଦେଲା । ସେହି ଦଲାଲ୍ ରାଜୀବବାବୁଙ୍କୁ ଜଣାଇଲା, “ଆପଣ ଜମିଦାର । କଲିକତା ସହରରେ ତ ଆପଣଙ୍କର ଭାରି ନାମ ଡାକ । ସେହିପରି ମର୍ଯ୍ୟାଦାର ବିଭାଘର ହେବ ।” ଦଲାଲ୍ର ଏପରି କଥାରେ ବାବୁ ଝୁଙ୍କି ଝୁଙ୍କି କହିଲେ, ‘ଅବଶ୍ୟ, ଅବଶ୍ୟ ନିଶ୍ଚୟ ।’ ମେନେଜରବାବୁ କହିଲେ, “ଟଙ୍କା ନାହିଁ ଯେ!” ଦଲାଲ୍ କହିଲା, “ଏ କଣ ଗୋଟାଏ କଥା? ବାବୁଙ୍କର ପୁଣି ଟଙ୍କାର ଅଭାବ? ବାବୁ ଖାଲି ଥରେ ଆଜ୍ଞା କରନ୍ତୁ, ଏଇଲାଗେ ଦଶହଜାର ଟଙ୍କା ମୁଁ ଆଣିଦେବି ।” ଟଙ୍କା ନାମ ଶୁଣି ବାବୁଙ୍କର ଟିକେ ହୋସ୍ ହେଲା । ଏକଥା ଶୁଣି ମନ ଖୁସି କରି ସେ ସଳଖି ବସିଲେ । କଲିକତାରେ ମହାଜନଙ୍କର ଅଭାବ କ’ଣ? ଖୁବ୍ କାଏଦା କଟକଣାରେ ଜମିଦାରୀ ଲେଖିନେଇ ଦଶହଜାର ଟଙ୍କା ଦେବାକୁ କହିଲା । ଦଲାଲ ରେଜିଷ୍ଟରୀ କରିବାକୁ ତର ସହୁ ନାହିଁ, ଜଲ୍ଦି ଟଙ୍କା ଆଣ! କଲିକତାରେ ଅନେକ ବାବୁ ଅର୍ଥାତ୍ ପୂର୍ବ ସଭାର ସଭ୍ୟମାନେ, ଆଉ ଖିଦିରପୁର ବଜାରର ଛୁଟିକୁରିଆ ବଢିଆ ସମସ୍ତ ଦୋକାନୀ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଗଲେ । ନାନାପ୍ରକାର ମିଷ୍ଟାନ୍ନ, ନାନାପ୍ରକାର ପେୟ, ଆସନ, ଦାନ୍ତଖୁଂଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧରି ଠିକାଦାର ହାଜର । ତିନି ଦିନ ଯାଏଁ ନାଚତାମସା, ଖିଆପିଆର ଖୁବ୍ ଧୁମ୍ ଲାଗିଛି ।
କରଜ ଦଶହଜାର ଟଙ୍କାରୁ କାହିଁରେ କେତେ ଟଙ୍କା ଖରଚ ହେଲା, ଆମ୍ଭେମାନେ ସେଥିର ହିସାବ ଦେଇପାରିବୁ ନାହିଁ, କାହିଁକିନା ସେଥିରେ କିଛି ଲେଖା ହିଁ ନାହିଁ । ମେନେଜର ହରିବୋଲବାବୁଙ୍କ ହାତରେ ତହବିଲ । ନାନା କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଏବଂ ଜମିଦାରଙ୍କ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ସଭ୍ୟଦେଶ ନିୟମାନୁସାରେ ପାନର ମାତ୍ରା କିଛି ବଳି ପଡିଥିବାରୁ ଖର୍ଚ୍ଚ ଟଙ୍କାର ହିସାବ ରଖିବାକୁ ସେ ଆଉ ବେଳ ପାଇ ନାହାଁନ୍ତି ।
ବିବାହ ଶେଷ । ଜମିଦାର ଜମିଦାରିଣୀ ଦେଶସ୍ଥ ସଭ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଧରି ନିଜ ଦେଶକୁ ବାହୁଡିଲେ । ବରକନ୍ୟା ଉଆସ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ ବେଳେ ଉଆସର ପୋଇଲୀ ପଞ୍ଝା ଗ୍ରାମର ଭଲ ଭଲ ଲୋକ ଘର ବୋହୂଝିଅମାନେ ଗୋଟିଏ ନୂଆ କୁଲାରେ ସେରେ ଅରୁଆଚାଉଳ, ଦୂବ, ବରକୋଳିପତ୍ର ନେଇ ତାହା ଉପରେ ଘିଅଦୀପଟାଏ ଥୋଇ ବରକନ୍ୟା ବନ୍ଦାଇ ନେବାକୁ ଆସିଲେ । ଶଙ୍ଖ ହୁଳହୁଳି ଶୁଣି ଜମିଦାର ଭାରି ରାଗିଯାଇ ‘କୁସଂସ୍କାର, କୁସଂସ୍କାର, ଅସଭ୍ୟତା’ କହି ଭାରି ଗୋଟାଏ ପାଟି କଲେ । ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ଦେଖାଦେଖି କନ୍ୟାମାନେ “ଏହା ନିତାନ୍ତ ବଡ କୁସଂସ୍କାର ଅଛି, ଏହା ଅସଭ୍ୟତା” କହି ଠୋ ଠୋ କରି ହସିଉଠିଲେ । ଗାଁ ଭୁଆସୁଣୀଗୁଡାକ ଏସବୁ ଦେଖି ଶୁଣି ଛାନିଆରେ, ଡରରେ, ଘୃଣାରେ କୁଲାଟା ତଳେ ଥୋଇଦେଇ ଯେ ଯାହା ଘରକୁ ପଳାଇଲେ ।
ପୁଅବୋହୂ ଦୁହେଁ ହାତ ଧରାଧରି ହୋଇ ମା-ସାଆନ୍ତାଣୀଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ୍ କରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । ମା’ ସେତେବେଳେ ଠାକୁରଙ୍କ ଆଗରେ ମାଳିଟି ହାତରେ ଧରି ଆଖି ବୁଜି ଫୁସ୍ଫୁସ୍ ‘ହରେକୃଷ୍ଣ’ ନାମ ଜପୁଛନ୍ତି । ବୋହୂର ଗୋଡର ଲେଡି ଜୋତା ଏଡିର ଠକ୍ଠକ୍ ଶବ୍ଦ ଶୁଣି, ହଠାତ୍ ମା-ସାଆନ୍ତାଣୀ ଚମକିପଡି ଠିଆ ହୋଇଗଲେ । ବୋହୂ ଟିକିଏ ହସି ହସି କହିଲା ଓ ଆମ୍ଭର ପ୍ରିୟ ଶାଶୁ! ନମସ୍କାର – ନମସ୍କାର! ‘କେମନ୍ତ କର ଆପଣ କର’ କହି ହାତ ବଢାଇ ସେ ଯେମନ୍ତ ଶାଶୁ ପାଖକୁ ଚାଲିଯିବେ, ବୁଢୀ ତ ‘ଛୁଁ – ନା – ଛୁଁ – ନା – ଛୁଁ – ନା; ଆରେ କିଏ ଅଛିରେ, ମନ୍ଦିର ଅପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଲାରେ, ଏହାକୁ ବାହାର କରି ଦିଅରେ, ବାହାର କରି ଦିଅରେ’ ବୋଲି ରଡି ଛାଡିଲେ । ଏହା ଶୁଣି ଜମିଦାରବାବୁ ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ହାତ ଧରି ଭିଡିନେଲେ । ତା’ପରେ ଭାରୀ ଖପାଟାଏ ହୋଇ ଜମିଦାରବାବୁ କହିଲେ, “ଅସଭ୍ୟତା, ଭାରି ମୂର୍ଖତା, କୁସଂସ୍କାର । ଓହୋ! ଏସବୁ ଲେଡିକୁ ଭାରି ଇନସଲ୍ଟ!” ସେହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ମା-ସାଆନ୍ତଣୀ ଆଉ ତାଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସୀ ପୋଇଲୀ ରାଧୀ ଗୋଟିଏ ପୁଟୁଳି ଧରି ସେ ଘରୁ ବାହାରିଗଲେ – ପୁରୀ ମାତାମଠରେ ରହିବାର ଆଠ ଦିନ ବାଦ ଏହି ସମ୍ବାଦ ଆସିଲା ।
ଏଥର ତାଙ୍କୁ ଆଉ କେହି ବାଧା ଦେବାକୁ ନାହିଁ, କେହି କିଛି କହିବାକୁ ବି ନାହିଁ, ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବରେ କୁସଂସ୍କାର ନିବାରଣ ଆଉ ଦେଶ ଉଦ୍ଧାର ବିଷୟରେ ଲାଗି ପଡିଛନ୍ତି । ରାତିସାରା ସଭା, ବକ୍ତୃତା ଓ ପାନାହାରରେ କଟିଯାଏ, ଶୋଇବା ବେଳ କାହିଁ? ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ବି ସଭାରେ ଛିଡା ହୋଇ କେତେଥର ବକ୍ତୃତା ଦେଲେଣି । ତେଣୁ ସେ ଦିନଯାକ ଶୋଇଥାନ୍ତି; ପ୍ରଜାପାଟକ କେହି ଗୁହାରିଆ ଆସିଲେ ଭେଟ ନାହିଁ । ଯଦି ବା ଭେଟ ମିଳେ, ଏକ ଜବାବ୍, “ମେନେଜର ପାଖକୁ ଯାଅ ।”
କେହି ବୋହୂସାଆନ୍ତାଣୀ ବୋଲି କହିଲେ ଜମିଦାରବାବୁ ଭାରି ଖପା ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ତେଣୁ, ତାଙ୍କ ନାମ ହୋଇଛି, ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର । ମାତ୍ର ଏ ପୋଇଲୀମାନେ ଆଉ ମୂର୍ଖ ଚାକରଗୁଡାକ ଠିକ୍ ନାମ ଧରି କଦାପି ଡାକିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କେହି କହେ କିସ୍ମିସ୍ ମହାପାତ୍ର – କେହି କହେ, ମିସ୍ତ୍ରୀ ମହାପାତ୍ର – କେହି ଡାକେ, ଫିସ୍ଫିସ୍ ମହାପାତ୍ର; କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ମନା ନାହିଁ, ବରଂ ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ହସିପକାଇ ବଡ ଖୁସି ହୁଅନ୍ତି ।
ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ପ୍ରାତଃକାଳରେ ଚା’ ଖାଇଲା ବାଦ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ଉଆସ ଚଉପିଠି ବଗିଚା ଆଉ ଆଗ ଦାଣ୍ଡରେ ପ୍ରାତଃଭ୍ରମଣ କରି ଆସନ୍ତି । ଦିନେ ବବୁର୍ଚ୍ଚିଖାନା ତଦାରଖ କରିବାକୁ ସେ ଚାଲିଗଲେ । ସେତେବେଳେ ପୋଇଲୀ ପଦୀ ହାଣ୍ଡିଏ ଗୋବର ପାଣି ଧରି କନା ଖଣ୍ଡକରେ ଚୁଲି ଲିପୁଥିଲା । ଜୋତାର ଠକ୍ ଠକ୍ ଶବ୍ଦ ଶୁଣି ଯିମିତି ସେ ତା’ର ମୁହଁ ବଙ୍କାଇ ପଛକୁ ଚାହିଁଦେଇଛି, ଭାରି ପାଟିଟିଏ ସେ କଲା, “ଆଲୋ ମୋ ମାଲୋ! ଆଲୋ ବାପାଲୋ! ଜୋତା ମାଡି ହାଣ୍ଡିଶାଳରେ ପଶିଲାଲୋ! ହାଣ୍ଡିପାଗ ମାରୁ ଗଲାଲୋ!” କନାଖଣ୍ଡ ଫୋପାଡିଦେଇ ଏକା ମୁହାଁ ସେ ଧାଇଁଛି । ସେହିଦିନଠାରୁ ଆଉ ସେ ଉଆସରେ ତାକୁ କେହି କେବେବି ଦେଖି ନାହିଁ । ଏଣେ ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ‘ଉଆ, ଉଆ, ଉଆ’ କହି ଅନ୍ୟଆଡକୁ ଧାଇଁଛନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ମୁହଁରେ ରୁମାଲ ଜାକି ନ ଥିଲେ, କେଜାଣି ସେ ବାନ୍ତି କରି ପକାଇଥାନ୍ତେ । ଏକାବେଳକେ ଶିଶିଏ ଲେଭେଣ୍ଡର ଦେହଯାକ ଢାଳିଦେବାରୁ ସାଷ୍ଟମ ହେଲେ ସେ । ଗୋରୁଗୁହ ବବୁର୍ଚ୍ଚିଖାନାରେ ଢଳାଯାଇଛି, ଜମିଦାର ଏକଥା ଶୁଣି ଭାରି ଖପା; ମୂର୍ଖତା, ଅସଭ୍ୟତା, କୁସଂସ୍କାର । ସେ ଘରେ ରୋଷେଇ ହେଲେ ଲେଡିଙ୍କୁ ଖାନା ରୁଚିବ ନାହିଁ, ବାନ୍ତି କରି ପକାଇବେ ସେ । ତେଣୁ ଚାରିବୋତଲ ଫେନାଇଲ୍ ସେ ଘରସାରା ଢଳାଗଲା ।
ଏହିପରି ଆଠ ଦଶ ମାସ ଗଲା ବାଦେ ଦିନେ କରଣମାନେ ମେଳିବାନ୍ଧି ଆସି ମେନେଜରଙ୍କ ପାଖରେ ଜଣାଇଲେ, “ଖମାର ସବୁ ଖାଲି ପଡିଛି, ଗୋରୁ ମଇଁଷି ପଲରେ ଲାଙ୍ଗୁଡ ଖଣ୍ଡେ ବି ନାହିଁ, ପାଂଚବାଟି ହାତଚାଷ ପ୍ରଜା ଲଗାଇ ଦେଇ ଯେଉଁ ସଲାମି ମିଳିଥିଲା ତାହା ଆସି ସରିବାକୁ ବସିଲାଣି, ଆଉ ଏବେ କାହୁଁ ଖରଚ ଯୋଗାଇବୁଁ?” ମେନେଜର ତୁରନ୍ତ ଜବାବ ଦେଲେ, “ମାରିପିଟି ପ୍ରଜାଙ୍କଠାରୁ ଆଗତୁରା ବର୍ଷକର ଖଜଣା ଅସୁଲ କର ।” ‘କୁମ୍ଭୀର ଖୋଜେ ଗୋଳିଆ ପାଣି’, ଅମଲାମାନେ ଆନନ୍ଦରେ ‘ଆଜ୍ଞା’ କହି ଦଣ୍ଡବତ ହୋଇ ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲେ ।
ଆଉ ଦୁଇମାସ ବାଦେ କାର୍ତ୍ତିକ କିସ୍ତି ଟଙ୍କା ଦାଖଲ ନ ହେବାରୁ ତାଲୁକ ନିଲାମରେ ଚଢିବାର କଟକରୁ ଜବାବ ଆସିଲା । ଠିକ୍ ସେହିଦିନ କଲିକତା ମହାଜନ ଦଶହଜାର ଟଙ୍କା ମୂଳକୁ କଳନ୍ତର ଖର୍ଚ୍ଚା ଓଗେର ଭିଡି କୋଡିଏହଜାର ଟଙ୍କାପାଇଁ ଡିକ୍ରୀଜାରି ପିଆଦା କଲିକତା ହାଇକୋର୍ଟରୁ ଆଣି ଚଳନ୍ତି ଅଚଳନ୍ତି ଯାନାସନ ସମସ୍ତ କ୍ରୋକ୍ କରି ପକାଇଲା ।
ସକାଳୁ ଉଠି ମିଷ୍ଟର ଓ ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ବଗଲା – ବଗୁଲୀ ପରି ବସିଛନ୍ତି, ଜନପ୍ରାଣୀ କେହି ହେଲେ ବି ତାଙ୍କ ପାଖରେ ନାହିଁ । ସଭାର ସଭ୍ୟମାନେ ତ ବହୁ ଆଗରୁ ଏକଘରିଆ ହୋଇଥିଲେ, ଗୋବରପାଣି ପିଇ ଜାତିରେ ଉଠିଛନ୍ତି । ଆଉ କି ସେମାନେ ଆସିବେ? ବେଳ ବୁଡିବାକୁ ବସିଲାଣି, ଏଣେ ଏ ମିଷ୍ଟର ଓ ମିସେସ୍ ଦୁଇଜଣ ଭୋକରେ ଖାଲି ଛଟପଟ ହେଉଛନ୍ତି । ସଞ୍ଜ ଲାଗିଲା ବେଳକୁ ମିସେସ୍ ମହାପାତ୍ର ବହୁ କଷ୍ଟରେ ଖଣ୍ଡେ ଅଳଙ୍କାର କାଢିଦେଲେ, ବିକିବାକୁ ଯାଇ ଦେଖିଲେ ସେଇଟା ପିତଳ, ଗିଲ୍ଟି । ଖଣ୍ଡିଏ, ଆଉ ଖଣ୍ଡିଏ ଦେଖାଗଲା, ହେଲେ କ’ଣ ହେବ ସବୁଗୁଡାକ ଗିଲ୍ଟି । ବିଭାଘର ସମୟରେ ଅଢେଇହଜାର ଟଙ୍କାର ଗହଣା କିଣାଯାଇଥିଲା; ସେ ସବୁଗୁଡାକ ଗିଲ୍ଟି । ଏତେବେଳେ ଯାଇ ସେ ଦୁଇଜଣଙ୍କ ଚେତା ପସିଲା । ଆଉ ଡିକ୍ରୀଜାରି ପିଆଦା ଜୁଲମରେ ଘରେ ସେମାନେ ରହିପାରିଲେ ନାହିଁ, ସେହି ରାତି ଅନ୍ଧକାରରେ କାହିଁ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ।
ପାଂଚ ଛ’ ବର୍ଷ ବାଦେ ଜମିଦାରବାବୁ ତାଙ୍କ ଶ୍ୱଶୁର କାମରେ ଆସାମରେ ଖାନସମାଗିରି କାମ କରୁଥିବାର ଦେଶରେ ଶୁଣାଗଲା ।
ଗାଳ୍ପିକ – ଫକୀରମୋହନ ସେନାପତି
