(ବିନ୍ଦୁସାରଙ୍କ ମରଣ ଉପରାନ୍ତେ ଯୁବରାଜ ଅଶୋକ ସୁଶେମ ଆଦି ଅନେକ ଗୃହଶତୃଙ୍କର ନିଧନ କରାଇଲେ । ଗୁରୁଜନଙ୍କ ଆଦେଶ ପାଳନ କରି ସେ ଦ୍ୱିତୀୟ ବିବାହ କଲେ ଓ ମଗଧର ରାଜା ହେଲେ । ମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେନାଧ୍ୟକ୍ଷଙ୍କ ପରାମର୍ଶ କ୍ରମେ କଳିଙ୍ଗ ଆକ୍ରମଣର ପ୍ରସ୍ତୁତିର ଆୟୋଜନ କଲେ । ବିଦିଶା ଦେବୀଙ୍କୁ ଉଜ୍ଜୟିନୀରୁ ଫେରାଇ ଆଣିବା ପାଇଁ ଅଶୋକ ଅନେକ ପ୍ରଯତ୍ନ କଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହା ଅସଫଳ ହେଲା । ମଗଧର ସୈନ୍ୟ ଅଚାନକ କଳିଙ୍ଗ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କଲେ । କଳିଙ୍ଗର ଶାସକ ଓ ପ୍ରଜାକୁଳ ଦୃଢତାର ସହ ଶତୃସେନାଙ୍କର ମୁକାବିଲା କରିବା ପାଇଁ ଆଗେଇ ଆସିଲେ ।) ଏହାପରେ ଆଗକୁ ପଢନ୍ତୁ…..
ମହାରାଜ ଅଶୋକ ଓ ଯଶ ଉଭୟ ସେନାଧିପତିଙ୍କ ଶିବିର ନିକଟକୁ ଆସିଲେ । ଯଶ କହିଲେ, “ଆମେ କଳିଙ୍ଗ ଉପରେ ଅତର୍କିତ ଭାବେ ଆକ୍ରମଣ କଲେ । ତେବେ ମଧ୍ୟ କଳିଙ୍ଗ-ପ୍ରଜା ଦୃଢ ଚିତ୍ତରେ ଆମକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଏପରି ସାହସ ଓ ଦେଶଭକ୍ତି ଅତୀବ ପ୍ରଶଂସନୀୟ । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା, ସେମାନଙ୍କୁ ମାର୍ଗ-ଦର୍ଶନ କରାଇବା ପାଇଁ ସେ ଦେଶର କେହିବି ଶାସକ ନାହାଁନ୍ତି । ତେବେ ମଧ୍ୟ ଏକତା-ବଦ୍ଧ ଭାବେ ସେମାନେ ଲଢି ଚାଲିଛନ୍ତି । ନିଜର ପ୍ରାଣ ବିସର୍ଜନ କରୁଛନ୍ତି । ଯୁଦ୍ଧ ସମ୍ପର୍କରେ ଅନଭିଜ୍ଞ ସାଧାରଣ ପ୍ରଜା, ମୃତ୍ୟୁକୁ ଭୂକ୍ଷେପ ନ କରି ଜନ୍ମ ଭୂମିକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଏପରି ଆଗେଇ ଆସିବା ଇତିହାସରେ ଆଗରୁ କେବେବି ହୋଇଛି ନା ଭବିଷ୍ୟତରେ ହେବ । ଆମର ପ୍ରତିରୋଧ ପାଇଁ, ଦେଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ସେମାନେ ସବୁକିଛି କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ।”
“ଏବେ ଏହି ଦେଶରେ କେହିବି ଶାସକ ନାହାଁନ୍ତି । ସାମନ୍ତ ଓ ରାଜ – ପ୍ରତିନିଧି ଶାସନ – ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ଭାଳୁଛନ୍ତି । ତେବେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ଅତୁଟ ଏକତା ମୋତେ ବିସ୍ମୟାନ୍ୱିତ କରିଛି ।” ଅଶୋକ ଯଶଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କଲେ ।
ସେନାଧିପତି କିଛି ନ କହି ନୀରବ ରହିଲେ ।
ଯଶ କହିଲେ “ଆପଣଙ୍କୁ ଦୋଷ ଦେବା ଉଦ୍ଧେଶ୍ୟରେ ମୁଁ ଏପରି କହୁ ନାହିଁ । ବାସ୍ତବିକ, କଳିଙ୍ଗ- ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ସାହସ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ । ମୋର ତ ଏହା ବିଶ୍ୱାସ ହେଉ ନାହିଁ ଯେ, ବିନା ରାଜାରେ ପ୍ରଜାମାନେ ପ୍ରାଣପାତ କରିବାକୁ କିପରି ଆଗେଇ ଆସୁଛନ୍ତି?”
ସେନାପତି କହିଲେ “ତାହାହିଁ ମୋତେ ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାଭିଭୂତ କରୁଛି । ସେମାନେ ସାଧାରଣ ଗ୍ରାମବାସୀ ଅଟନ୍ତି । ବୃତ୍ତିରେ କୃଷକ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଏହି ଦେଶର ଏକ ପରମ୍ପରା ଅଟେ । ଯେଉଁ ସମୟରେ ଦେଶ କିଛି ବିପଦରେ ପଡିଛି, କିମ୍ବା ଶତୃ-ଆକ୍ରମଣର କଳାବାଦଲ ଦେଶର ଆକାଶରେ ଘୋଟି ଆସିଛି, ଦେଶର ସମସ୍ତ ପ୍ରଜା ଏକ ହୋଇ, ଦେଶ ମାତୃକାର ସୁରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ନିଜର ଜୀବନ ସୁଧା ଜଳାଞ୍ଜଳି ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଏପରି ଏକତାର କୌଣସି ତୁଳନା ନାହିଁ । ଆଜିର ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେମାନେ କଳିଙ୍ଗସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗ କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ସହଯୋଗ କଳିଙ୍ଗ ସୈନ୍ୟବାହିନୀର ମନୋବଳ ବଢାଉଛି ।” ଅଶୋକ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ “ମୁଁ ମଧ୍ୟ ତାହା ଶୁଣିବାକୁ ପାଉଛି । ଦେଶର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଧିବାସୀ କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍ପଦ ହେବେ ନାହିଁ ବୋଲି ସଂକଳ୍ପ କରିଛନ୍ତି । ଏକଥା କ’ଣ ସତ?”
ସେନାପତି ଏହାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରି ନୀରବରେ ମୁଣ୍ଡ ତଳକୁ କଲେ । ଅଶୋକ ହତୋତ୍ସାହିତ ହୋଇ କହିଲେ “ତେବେ ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ, ବଳଶାଳୀ ମଗଧ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରୁଥିବା ଶକ୍ତି ହେଉଛନ୍ତି କଳିଙ୍ଗର ସାଧାରଣ ପ୍ରଜା ଓ କୃଷକ । ମୁଁ ଠିକ୍ କହୁଛି ନା? ପ୍ରଥମ ଆକ୍ରମଣରେ ମୋର ସ୍ଥିତି କିପରି ଦୋହଲିଗଲା? ପରିଣାମ କଣ ହେଲା? ଅବଶ୍ୟ ଆମେ ପରାଜିତ ହୋଇ ନାହୁଁ କିନ୍ତୁ ନିରାଶ ହୋଇ ଫେରିବାକୁ ପଡିବ । ଆମର ସବୁ ଆଶା ଜଳର ବୁଦ୍ବୁଦ୍ ପରି ମିଳେଇ ଯାଉଛି ।”
କିଛିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ସେହି ପରିବେଶରେ ଗମ୍ଭୀର ସ୍ତବ୍ଧତା ଛାଇଗଲା । ଅଚାନକ ତଲୱାର କାଢି ଯଶ ଦୃପ୍ତ କଣ୍ଠରେ କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଯେତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋ ପିଣ୍ଡରେ ପ୍ରାଣ ରହିଥିବ, ମୁଁ ଏପରି ହେବାକୁ କେବେବି ଦେବି ନାହିଁ । ମଗଧ ସେନାଧି ନାୟକ ଓ ଦଳପତିମାନଙ୍କୁ ଦେଖିବାମାତ୍ରେ ହତ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉ । ଆମେ ସେମାନଙ୍କର ଆକ୍ରମଣକୁ ପ୍ରତୀକ୍ଷା କରିବା କିଛିବି ଦରକାର ନାହିଁ । ସେମାନେ ସଂଗଠିତ ହୋଇ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଯାଏଁ, ଆମେ ତ ଆଉ ନୀରବ ହୋଇ ରହିବା ନାହିଁ । ଆମର ସେନା ମନଇଚ୍ଛା ଯେତେ ଲୋକଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରି ପାରିବେ, କରନ୍ତୁ । ଏହା ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ବଳ କମିଯିବ ଓ ଆମେ ନିଶ୍ଚୟ ବିଜୟ ଲାଭ କରିବା । ଆମ ସୈନିକମାନେ ତାଙ୍କ ମନରୁ ଦୟା କରୁଣା ଆଦି ଭାବନା ଦୂରେଇ ଦିଅନ୍ତୁ । ନିରସ୍ତ୍ର ଉପରେ ଅସ୍ତ୍ର ଉଠେଇବା ପାଇଁ ସେମାନେ କୁଣ୍ଠିତ ହୁଅନ୍ତୁ ନାହିଁ । ମାନବିକତାର ଭାବ ଆମ ହୃଦୟରେ ରହିବା ଲୋଡା ନାହିଁ । କେବଳ କଳିଙ୍ଗ ବିଜୟର ଇଚ୍ଛା ଆମ ଭିତରେ ଉଦ୍ଦୀପିତ ରହୁ, ଏହାହିଁ ଆମର ଯୁଦ୍ଧନୀତି । ଏହି ନୀତିରେ ଆମେ ଆଗେଇବା ।”
ଏହି ସମୟରେ ରାଜାଙ୍କ ଶିବିର ସମ୍ମୁଖରେ କାହାଳୀ ଧ୍ୱନି ଶ୍ରୁତିଗୋଚର ହେଲା । ଏହି ସଙ୍କେତର ଅର୍ଥ କେହି ସୈନିକ ବା ଗୁପ୍ତଚର ରାଜାଙ୍କୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସନ୍ଦେଶ ଦେବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି ।
ଯଶ ତୀର ବେଗରେ ବାହାରକୁ ଆସିଲେ ଓ ସଙ୍ଗରେ ଜଣେ ଦଳନାୟକଙ୍କୁ ଘେନି ଫେରିଲେ ।
ସେହି ଦଳନାୟକ ସମାଚାର ଦେଲେ “ତୋଷାଳୀ ଦୁର୍ଗ ସମୀପରେ ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗି ରହିଛି । ଆମର ପାଞ୍ଚ ହଜାର ସୈନିକ ନିହତ ହେଲେଣି । ଏହାର ଦୁଇଗୁଣ କଳିଙ୍ଗ ସୈନ୍ୟ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର ବିଷୟ ଏହିକି ଯେ, ଆମ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ସହିତ ମୁକାବିଲା କରୁଥିବା କଳିଙ୍ଗ ପକ୍ଷ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣପ୍ରାପ୍ତ ସୈନିକ ନୁହଁନ୍ତି, ଯୁଦ୍ଧ ଶିଖି ନ ଥିବା ସାଧାରଣ ନାଗରିକ । ପ୍ରକୃତ ସୈନ୍ୟମାନେ ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛନ୍ତି ।”
ଅଶୋକ ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ “ତେବେ ପ୍ରକୃତ ସୈନ୍ୟ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଆମକୁ ବଳହୀନ କରିବା ପାଇଁ କଳିଙ୍ଗ ଏପରି ବ୍ୟୁହ ରଚନା କରିଛି । ଏବେ ଆଉ ଅଧିକ ବିଳମ୍ବ କରିବା ଅନୁଚିତ୍ ଓ ଅନର୍ଥଦାୟକ ମଧ୍ୟ । ଯଶ, ମୁଁ ନିଜେ ମଗଧ ସେନାର ନେତୃତ୍ୱ ସମ୍ଭାଳିବି । ଏବେ ଆଗେଇ ଚାଲ ।”
ସମସ୍ତେ ଶିବିର ବାହାରକୁ ଆସିଲେ ।
ଗୁପ୍ତଚର ସୂଚନା ଦେଲେ ଯେ, ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରର ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ ଏକ ଗ୍ରାମରେ ହଜାର ହଜାର କଳିଙ୍ଗ ନାରୀ ଦିବସ ସମୟରେ ଖାଦ୍ୟ ରନ୍ଧନ କରୁଛନ୍ତି ଓ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ଭୋଜନ ଧରି ସୈନିକଙ୍କ ପାଖରେ ଯାଇ ଉପସ୍ଥିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଏଥି ସହିତ ସେମାନେ ଆହତ ସୈନିକଙ୍କର ଚିକିତ୍ସା ମଧ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ସେନାଧିପତି, କେତେକ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ସେହି ଗ୍ରାମରେ ପହଁଚିଲେ । ପ୍ରଥମେ ମଗଧ ସୈନିକ ସାରା ଗ୍ରାମରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ କରିଦେଲେ ।
ସେଠାରେ ଥିବା କଳିଙ୍ଗ-ନାରୀମାନେ ମଧ୍ୟ ଆଦୌ ଭୟ ନ କରି ହାତରେ ଜ୍ୱଳନ୍ତ କାଷ୍ଠମାନ ଧରି ସେନାଙ୍କର ମୁକାବିଲା କଲେ । ସେମାନଙ୍କ କଣ୍ଠରୁ କ୍ରୋଧଭରା ଚିତ୍କାର ଶୁଭୁଥାଏ । “ଆମେ ତୁମର କ’ଣ କ୍ଷତି କରିଛୁ? ଆମ ଦେଶର ତୁମ ସହିତ କ’ଣ ଶତ୍ରୁତା ରହିଛି? ଆମ ଦେଶକୁ କାହିଁକି ଆକ୍ରମଣ କରୁଛ? ଲୋଭରେ ପଡି ଆମ ଦେଶର ଧନସମ୍ପଦ ଲୁଣ୍ଠନ କରିବା ପାଇଁ ଆସିଛ? ଆମେ ଏହା ହେବାକୁ କଦାପି ମଧ୍ୟ ସୁଯୋଗ ଦେବା ନାହିଁ । ରକ୍ତରନଦୀ ପଛେ ବହିଯାଉ । ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରାଣ ଚାଲିଯାଉ । ତେବେ ସୁଦ୍ଧା ଆମେ ତୁମର ଦାସତ୍ୱ କେବେବି ସ୍ୱୀକାର କରିବୁ ନାହିଁ ।” କିନ୍ତୁ ମଗଧ ସୈନିକଙ୍କର ବର୍ବରତା ଆଗରେ ସେମାନେ ଆଉ ବେଶୀ ସମୟ ତିଷ୍ଠି ରହି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଅତି ନିର୍ଦ୍ଦୟପୂର୍ବକ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଗଲା ।
ସାରାଦିନ ଦୁର୍ଗ ସମୀପରେ ଘମାଘୋଟ ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗି ରହିଲା । ଉତ୍ତର ପକ୍ଷରୁ ହଜାର ହଜାର ସୈନ୍ୟ ନିହତ ହେଲେ । ତତ୍ ପରଦିନ ଯଶ ଅଶୋକଙ୍କୁ ନମସ୍କାର ଜଣାଇ କହିଲେ, “ଏକ ଶୁଭ ସମାଚାର ଆଣିଛି । ଦୁର୍ଗର ଏକ ପାଶ୍ୱର୍ର ପ୍ରାଚୀର ସାମାନ୍ୟ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଛି । ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ ଆମର କିଛି ଚତୁର ସୈନିକ ସେହି ଛିଦ୍ର ମଧ୍ୟଦେଇ ଭିତରକୁ ଯିବେ ଓ ସେଠାରେ ଥିବା ରାଜପ୍ରତିନିଧିଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିବେ । ଏହି ଯୋଜନା ସଫଳ ହେଲେ ଦୁର୍ଗ ନିଶ୍ଚୟ ଆମ ଅଧୀନକୁ ଆସିବ । ଆମର ଆକ୍ରମଣ ମଧ୍ୟ ସଫଳ ହେବ ।”
ଅଶୋକ ଗଭୀର ଉତ୍ସାହରେ କହିଲେ “ମିତ୍ର, ତୁମେ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୁଭ ସମାଚାର ଜଣାଇଲ । ମୁଁ ବଡ ଆତୁରତାର ସହିତ ସେହି ଶୁଭକ୍ଷଣର ପ୍ରତୀକ୍ଷା କରିଛି, ଯେତେବେଳେ କି ମୁଁ ଘୋଷଣା କରିବି ଯେ, ଏହି କଳିଙ୍ଗ ଦେଶର ମଗଧ ରାଜ ପ୍ରତିନିଧି ରୂପେ ଯଶଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଗଲା ।” ଏହା ଶୁଣି ଯଶଙ୍କର ଆନନ୍ଦର ଆଉ କୌଣସି ସୀମା ରହିଲା ନାହିଁ ।
ଯଶଙ୍କ ଆଜ୍ଞାନୁସାରେ ମଗଧ ସେନାଧିପତି ଓ ସୈନିକଗଣ ତୋଷାଳୀ ଦୁର୍ଗର ସାମନ୍ତ ଓ ରାଜପ୍ରତିନିଧିଙ୍କ ଭବନକୁ ଘେରାଉ କଲେ । ସେଠାରେ ସର୍ବମୋଟ ଏକୋଇଶ ଜଣ ରାଜପ୍ରତିନିଧି ଥିଲେ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ କେତେଜଣ ବୃଦ୍ଧ ଥିଲେ । ସେମାନେ ଶତୃର ମୁକାବିଲା କରି ନିଜର ପ୍ରାଣ ଉତ୍ସର୍ଗ କଲେ ।
ଏହି ଘଟଣା ପରେ ଯଶ ଓ ଅଶୋକ ସେହି ଦୁର୍ଗ ଭିତରକୁ ଗଲେ । ଅଶୋକଙ୍କୁ ଦେଖିବାକ୍ଷଣି ଜଣେ ରକ୍ତସିକ୍ତ ବୃଦ୍ଧ କହି ଉଠିଲେ, “ତୁମେ ଆମକୁ ହତ୍ୟା କରିବା ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ଆମର ଆତ୍ମାରୁ ଦେଶ ଭକ୍ତିର ଭାବନା କେହିବି ପୋଛି ଦେଇ ପାରିବେ ନାହିଁ । ଆମର ଏହି ଜାତିପ୍ରେମ ସଦା ସର୍ବଦା ଜାଗି ରହିଥିବ । ତୁମମାନଙ୍କୁ ସମୂଳେ ବିନାଶ ନ କରିବା ଯାଏଁ ଆମର ଆତ୍ମାକୁ କଦାପି ବି ଶାନ୍ତି ମିଳିବ ନାହିଁ । ଯେପରି ଆମର ଅସହାୟ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦୟ ଭାବରେ ହତ୍ୟା କରିଛ, ସେହିପରି ତୁମକୁ ସବଂଶେ ହତ୍ୟା କଲେ ଯାଇ ଆମକୁ ଟିକେ ଶାନ୍ତି ମିଳିବ ।” ସେହି ବୃଦ୍ଧ ଜଣକ ଦୁଃଖଭରା କଣ୍ଠରେ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରି ଏପରି କହୁଥିଲେ ।
ଅଶୋକ ଚକିତ ହୋଇ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ, “କିଏ ତୁମର ନିରସ୍ତ୍ର ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଛି?” ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେବା ପୂର୍ବରୁ ବୃଦ୍ଧ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କଲେ ।
ଯଶ କହିଲେ, “ଅତିପ୍ରସିଦ୍ଧ ତୋଷାଳୀ ଦୁର୍ଗ ଆମର ଅଧୀନସ୍ଥ ହେଲା ।” ଅଶୋକ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଭରା ସ୍ୱରରେ କହିଲେ, “ଦୁର୍ଗ ତ ଆମର ହୋଇଗଲା ସତ, କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ କେହି ଥିବା ପରି ଲାଗୁନାହିଁ?”
“ରାଜ-ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଜଣେ ମଧ୍ୟ ଜୀବିତ ଥିଲେ, ଆମର ଦୁର୍ଗ-ପ୍ରବେଶ ଦୁଃସାଧ୍ୟ ହୋଇ ପଡି ଥାଆନ୍ତା । ତେଣୁ ସୈନିକଗଣ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଛନ୍ତି । ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ମୃତ, ଅଥବା ଆହତ, ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରି ଦୟାନଦୀ ତଟକୁ ପଠାଇ ଦିଆ ଯାଇଛି ।”
ଅଶୋକ ନିରୁତ୍ସାହିତ ହୋଇ କହିଲେ “ତେବେ ଆମେ ଏକ ଜନମାନବ ଶୂନ୍ୟ ଦୁର୍ଗ ଉପରେ ବିଜୟ ହାସଲ କରିଛୁ ।”
ଯଶ କହିଲେ “ହଁ, ମନୁଷ୍ୟ କେହି ନାହାଁନ୍ତି ସିନା, ହେଲେ କଳିଙ୍ଗ ବଣିକମାନେ ସୁନ୍ଦର ଦ୍ୱୀପରୁ ବୋହି ଆଣିଥିବା ଅମାପ ଧନରାଶି ଏଠାରେ ସୁରକ୍ଷିତ ଅଛି । ଏବେଠାରୁ କଳିଙ୍ଗ ନୌ-ବାଣିଜ୍ୟର ସମାପ୍ତି ଘଟିଲା ।”
ଅଶୋକ ସନ୍ଦିଗ୍ଧ କଣ୍ଠରେ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ “କଳିଙ୍ଗ ବଣିକମାନେ ବାଣିଜ୍ୟ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ, ଆମକୁ ସେଥିରୁ କ’ଣ ବା ଲାଭ ମିଳିବ? ସେମାନେ ଆମ ଦେଶର ପ୍ରତିନିଧି ହୋଇ ପୂର୍ବବତ ଦୂର ଦୂରାନ୍ତରରେ ବାଣିଜ୍ୟ କରି ପାରିବେ । ସେମାନେ କ’ଣ ଏହା ଚାହାଁନ୍ତି ନାହିଁ?”
“ସେମାନେ, ଆପଣଙ୍କର ଦାସ ହେବାଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଅଧିକ ଶ୍ରେୟସ୍କର ମଣିବେ ।” କାହାର କଣ୍ଠରୁ ଏହି ଉତ୍ତର ଆସିଲା ତାହା ଜାଣିବା ପାଇଁ ଅଶୋକ ବୁଲିପଡି ଚାହିଁଲେ । ଦେଖିଲେ ମୃତ୍ୟୁର ଶେଷପାଦରେ ଥାଇ ଜଣେ ସାମନ୍ତ ଏପରି କହୁଥିଲେ ।
“ତୁ ଏବେ ଯାଏଁ ଜୀବିତ ଅଛୁ?” ଏହା କହି ଅଶୋକଙ୍କର ପଶ୍ଚାତ୍ ଦିଗରେ ଥିବା ଜଣେ ଦଳନାୟକ ସେହି ସାମନ୍ତଙ୍କ ଶରୀରରେ ଛୁରୀଆଘାତ କଲେ । ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଲା । ଅଶୋକ ସେ ଦୃଶ୍ୟ ଯମାରୁ ସହ୍ୟ କରି ନ ପାରି କ୍ଷୋଭରେ କହିଲେ, “ଅନାବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ତୁମେ କାହିଁକି ତାକୁ ହତ୍ୟା କଲ?”
ଦଳନାୟକ ନିଜ କାମକୁ ସମର୍ଥନ କରି କହିଲେ “ପ୍ରଭୁ! ଆପଣ ଏଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ସମୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଅସାବଧାନତାକୁ ଏଡେଇବାକୁ ହିଁ ପଡିବ । ସେହି ସାମନ୍ତ ହୁଏତ, ତାଙ୍କ ପାଖରେ କୌଣସି ଅସ୍ତ୍ର ଗୋପନୀୟ ଭାବେ ରଖିଥିବ । ତାହା ନିକ୍ଷେପ କରି ଆପଣଙ୍କୁ ସେ ଆଘାତ ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବ ।” ସେନାପତି ମଧ୍ୟ ଦଳନାୟକଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କଲେ ।
ଅଶୋକ ହତୋଚକିତ ଭାବେ ଯଶଙ୍କୁ କହିଲେ, “ଏପରି ଭୟଙ୍କର ପରିସ୍ଥିତି ହୁଏତ ଆମକୁ କ୍ରୁର, ନିଷ୍ଠୁର, ପାଷାଣ୍ଡରେ ପରିଣତ କରି ଦେଇପାରେ ।” ପୁନଶ୍ଚ ସେ ସେନାଧିପତିଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି କହିଲେ, “ନିଃସହାୟ, ନିରସ୍ତ୍ର ଅବଳା ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଅତି ନୃଶଂସ ଭାବରେ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥିବା କଥା କ’ଣ ସତ୍ୟ ଅଟେ?”
ସେନାଧିପତି ତାଙ୍କ ଶିର ତଳକୁ କରି କହିଲେ, “ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ, ସେହି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ନିରସ୍ତ୍ର ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ସେନାବାହିନୀ ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିଲେ । ଆହତ ସୈନିକମାନଙ୍କର ସେବାଶୁଶ୍ରୁଷା କରୁଥିଲେ । ଏହା କଳିଙ୍ଗ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କର ଆତ୍ମ-ଶକ୍ତିକୁ ବହୁଗୁଣିତ କରୁଥିଲା । କଳିଙ୍ଗ ସେନାବାହିନୀର ଧୈର୍ଯ୍ୟଭଙ୍ଗ କରିବା ପାଇଁ, ସେମାନଙ୍କର ସର୍ବନାଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଥିଲା ।”
ଅଶୋକ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ “ସେହି ଅବଳାମାନେ କେଉଁ ସ୍ଥାନର ଅଧିବାସୀ?” ସେନାଧିପତି ଜଣାଇଲେ “ସେମାନେ ସାରା କଳିଙ୍ଗର ବିଭିନ୍ନ କୋଣରୁ ଆସିଥିଲେ । ଏଠାରେ, ନିକଟସ୍ଥ ଏକ ଗ୍ରାମରେ ସେମାନେ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ରହୁଥିଲେ ।”
ଅଶୋକ ନିର୍ବାକ୍ ଭାବେ ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲେ । ଯଶ ଓ ସେନାଧିପତି ତାଙ୍କର ଅନୁସରଣ କଲେ ।
ଦୁର୍ଗ ବାହାରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ଉପ-ସେନାଧିପତି ମହାରାଜ ଅଶୋକଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରି କହିଲେ, “ମହାରାଜ, ଲକ୍ଷାଧିକ କଳିଙ୍ଗ-ପ୍ରଜାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି । ଏହାଠାରୁ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟାରେ ବି ବନ୍ଦୀ ହୋଇଛନ୍ତି । ମନେ ହେଉଛି, ଯୁଦ୍ଧର ସମାପ୍ତି ଘଟିଛି ।”
ଅଶୋକ ମୌନତା ଧାରଣ କରି ଅଶ୍ୱ ଉପରେ ଉପବେଶନ କରି ସେଠାରୁ ବାହାରିଗଲେ । ତାଙ୍କ ପଛରେ ଯଶ ଓ ସେନାଧିପତି ଥିଲେ ।
ଅଶୋକ ନଗରର ସୀମାବର୍ତ୍ତୀ ଏକ ଗ୍ରାମ ନିକଟରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲେ । ଗ୍ରାମର ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ରେ କୁକୁର, ବିଲୁଆ ମହା ଆନନ୍ଦରେ ଶବମାନ ଭକ୍ଷଣ କରି ଚାଲିଥିଲେ । ଚତୁଃପାଶ୍ୱର୍ରେ ଶ୍ମଶାନର ନୀରବତା ଓ ନିର୍ଜନ ପରିବେଶ ବିରାଜୁଥିଲା । ଏପରି ଶୋକାବହ ଦୃଶ୍ୟରେ ଅଶୋକଙ୍କର ହୃଦୟ ଯେପରି ବିଦାରିତ ହୋଇ ଯାଉଥିଲା! ସେ ଏପରି ବିଜୟରେ ଗର୍ବିତ ହେବେ ନା ଦୁଃଖିତ ହେବେ, ତାହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ବୋଧଶକ୍ତି ଲୋପ ପାଇ ଆସୁଥିଲା । କୋହଭରା କଣ୍ଠରେ ସେ କହିଲେ :
“ଯଶ, କଳିଙ୍ଗ ଉପରେ ଆମେ ବିଜୟ ଲାଭ କଲେ । ଏବେଠାରୁ ତୁମେହିଁ ଏହି ରାଜ୍ୟର ଶାସକ……..” ଅଶୋକଙ୍କର ବାକ୍ୟ ଶେଷ ହେବା ପୂର୍ବରୁ, ହଠାତ୍ କେଉଁ ଦିଗରୁ ଏକ ନାରୀର ଅଟ୍ଟହାସ୍ୟ ଶ୍ରୁତିଗୋଚର ହେଲା । ପରକ୍ଷଣରେ ଯଶ ତାଙ୍କ ନିଜ ବକ୍ଷକୁ ଚାପିଧରି ଆର୍ତ୍ତନାଦ କରି ଅଶ୍ୱପୃଷ୍ଠରୁ ଟଳି ପଡିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଏକ ତୀର ତାଙ୍କର ବକ୍ଷଭେଦ କରି ସାରିଥିଲା ।
ଅଶୋକ, ସେନାଧିପତି ଅଶ୍ୱପୃଷ୍ଠରୁ ତୁରନ୍ତ ଲମ୍ପମାରି ଯଶଙ୍କ ନିକଟକୁ ଚାଲି ଆସିଲେ । ତା’ପରେ ଅଙ୍ଗରକ୍ଷକମାନେ ସେ ତୀର ନିକ୍ଷେପକାରୀକୁ ଧରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟତ ହେଲେ ।
“ମୋତେ ଖୋଜି ଆଣିବା କିଛି ଦରକାର ନାହିଁ । ସ୍ୱୟଂ ଏଠାରେ ଆସି ମୁଁ ଉପସ୍ଥିତ ହେଉଛି ।” ଏପରି କହି ହସ୍ତରେ ଧନୁର୍ବାଣ ସହ ଜଣେ ସୁନ୍ଦରୀ ରମଣୀ ସମ୍ମୁଖକୁ ଆସିଲେ । ସ୍ତବ୍ଧ ଅଶୋକ ନିଜର ପ୍ରିୟମିତ୍ର ଯଶଙ୍କୁ କୋଳରେ ଧରି ସେହି ରମଣୀଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ, “ଏତେ ବଡ ପାପ ତୁମେ କଲ କାହିଁକି?”
ସେହି ବୀରା ରମଣୀ ଦୃପ୍ତ କଣ୍ଠରେ କହିଲେ “ନିଜର ପାପକୁ ଲୁଚାଇବା ପାଇଁ ମୋ ଉପରେ ପାପର ଆରୋପ କରୁଛ? ମୁଁ ଏହା ପ୍ରମାଣ କରି ଦେଇଛି ଯେ, କଳିଙ୍ଗକୁ କେହିବି ଜିତି ପାରିବେ ନାହିଁ । ଯିଏ ଏହି ଲାଳସାରେ ଆମର ଜନ୍ମଭୂମିରେ ପାଦ ରଖିବ, ତା’ର ଦଶା ଠିକ୍ ଏହାହିଁ ହେବ ।”
ଦଳନାୟକ ବିନତି ପୂର୍ବକ କହିଲେ “ପ୍ରଭୁ, ଏହି ସ୍ତ୍ରୀ କ୍ଷମାର ଆଦୌ ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହାକୁ ବଧ କରିବା ପାଇଁ ତୁରନ୍ତ ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତୁ ।”
“ନା, ଦଳପତି, ନା, ତାହା କର ନାହିଁ । ସେ ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ ଏହାଠାରୁ ଆମର ବଳି ଅଧିକ କ୍ଷତି ମଧ୍ୟ କରିପାରେ ଥାଆନ୍ତେ । ମୋତେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ନିକ୍ଷେପିତ ଶର ଯଦି ମହାରାଜଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ଥାଆନ୍ତା, ତେବେ ଆମର ଏହି ଆକ୍ରମଣ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥହୀନ ହୋଇ ଥାଆନ୍ତା ତାଙ୍କୁ ଯିବାକୁ ଦିଅ ।” ଯଶ ଅତି କଷ୍ଟରେ ଏତିକି ମାତ୍ର କହି ଟଳି ପଡିଲେ ।
ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ମିତ୍ରର ଅନ୍ତିମ କଥା କେତେ ପଦକୁ ଆପଣା ଭିତରେ ମନ୍ଥନ କରି, ଯଶଙ୍କର ଭୌତିକ ଶରୀର ପାଖରେ ଅଶୋକ ମୌନ ହୋଇ ବସି ରହିଥିଲେ । “ମୋତେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଏହି ଯୁବତୀ ତୀର ନିକ୍ଷେପ କରିଥିଲେ, ଏହି ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ, ବିଜୟର ଅର୍ଥ କ’ଣ ହୋଇ ଥାଆନ୍ତା? ମୁଁ ବିଜୟ ହାସଲ କରିଛି ସତ, କିନ୍ତୁ ଏହି ବିଜୟରୁ ମୋତେ କ’ଣ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି? ମୋ ପାଇଁ ଏବେ ଆଉ ଏହାର କ’ଣ ପ୍ରୟୋଜନ?” ଏହିପରି ଭାବେ ଗଭୀର ମାନସିକ ଉଦ୍ବେଳନରେ ମ୍ରିୟମାଣ ଅଶୋକ ନିଜକୁ ପ୍ରଶ୍ନ କରୁଥିଲେ ।
